Πώς κατόρθωσε ο Σαίξπηρ να προβλέψει τον Τραμπ; Στις 8 Οκτωβρίου 2016, ακριβώς έναν μήνα πριν από τις αμερικανικές εκλογές, ο Στίβεν Γκρίνμπλατ, καθηγητής στο Χάρβαρντ και ένας από τους σημαντικότερους μελετητές του έργου του Σαίξπηρ έγραψε στους New York Times ένα άρθρο με τίτλο: «Shakespeare explains the 2016 election» («Ο Σαίξπηρ εξηγεί τις εκλογές του 2016»). Τα τελευταία τέσσερα χρόνια πολλοί αναγνώστες διαβάζουμε αυτό το άρθρο ξανά και ξανά. Ο Γκρίνμπλατ, βιβλία του οποίου κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας (ΜΙΕΤ), έχει μελετήσει τόσο βαθιά τον Σαίξπηρ, ώστε έγραψε ένα άρθρο που «διάβασε» με ακρίβεια την πορεία του Ντόναλντ Τραμπ.
Το άρθρο ήταν μια έκκληση για συμμετοχή των Αμερικανών στις εκλογές ώστε να αποτραπεί η άνοδος του Τραμπ, για να μην επαναληφθεί αυτό που ο Σαίξπηρ περιέγραψε στον «Ριχάρδο Γ΄»: Στην Αγγλία του 15ου αιώνα η συγκατάθεση του πλήθους έδωσε στον Ριχάρδο το στέμμα. Η έκκληση δεν εισακούστηκε, αφού δύσκολα αποτρέπεται η επανάληψη των ιστορικών κύκλων – και σίγουρα όχι μέσω άρθρων καθηγητών του Χάρβαρντ. Τι λέει το άρθρο; Οτι με τον «Ριχάρδο Γ΄», που ο Σαίξπηρ έγραψε το 1590 και ήταν μία από τις πρώτες μεγάλες επιτυχίες του, απάντησε στο ερώτημα γιατί έθνη, βασίλεια και αυτοκρατορίες πέφτουν στα χέρια ακραίων και ανάξιων ηγετών.
Η απάντηση στο «γιατί» είναι μια θανάσιμη σύγκλιση συναινέσεων. Εμείς, οι πολίτες ανοίγουμε τον δρόμο για την εξουσία σε αυτόν που θα αποδειχθεί καταστροφέας. Ολοι γνωρίζουμε πόσο ανάξιος είναι ο επίδοξος ηγέτης. Αλλά κάποιοι δεν πιστεύουν ότι μπορεί ποτέ να απειλήσει τους «πανίσχυρους» θεσμούς. Κάποιοι άλλοι θέλουν να ξεχνούν τα αίσχη και διαρκώς εξορθολογίζουν την εμφανέστατη ακαταλληλότητα και την ανάρμοστη συμπεριφορά του. Κάποιοι φοβούνται απέναντι στο θράσος και στις απειλές και «παγώνουν» στη θέση τους σαν «πέτρες που αναπνέουν» (μία ακόμα από τις συνταρακτικές παρομοιώσεις του Σαίξπηρ). Κάποιοι σκέφτονται πονηρά:
Σχεδιάζουν να ανταλλάξουν την υποστήριξή τους για να κερδίσουν από τη «συμφωνία με τον διάβολο», πιστεύοντας ότι οι ίδιοι είναι άτρωτοι. Τελικά θα είναι οι πρώτοι που ο τύραννος θα καρατομήσει μόλις ενισχυθεί αρκετά. Και τέλος, κάποιοι αισθάνονται μια παράλογη χαρά όταν παρακολουθούν το τσίρκο της εξαχρείωσης και της κατάπτωσης. Αυτοί οι τελευταίοι είμαστε όλοι εμείς. Το κοινό. Οι θεατές. Οι ψηφοφόροι. Αυτός είναι ο χορός των συνεργών του λαϊκιστή που γίνεται τύραννος ή δικτάτορας ή φασίστας ή «αυταρχικός ηγέτης» όπως λέμε σήμερα. Οι αιώνες περνούν, οι λέξεις αλλάζουν, αλλά το νόημα μένει απαράλλαχτο. Αυτό είδε ο Σαίξπηρ στον άνθρωπο και γι’ αυτό οι λέξεις του μοιάζουν σύγχρονες σε κάθε εποχή. Ο Γκρίνμπλατ έχτισε επάνω σε αυτό το άρθρο, το επέκτεινε και το 2018 κυκλοφόρησε το βιβλίο «Tyrant» (θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά επίσης από το ΜΙΕΤ) όπου εκτός από τον Ριχάρδο, συμπληρώνουν το πορτρέτο του αρχετυπικού τυράννου, ο Μάκβεθ και ο Ερρίκος Στ΄. Η έφοδος του όχλου στο Καπιτώλιο, έπειτα από την υποκίνηση του Τραμπ, μας έφερε στο μυαλό για μία ακόμα φορά αυτό το άρθρο-οιωνό από το 2016. Μια συνέντευξη με τον ίδιο το συγγραφέα του, τον Στίβεν Γκρίνμπλατ, έμοιαζε τώρα περισσότερο απαραίτητη από ποτέ.
– Ενα μήνα πριν από τις εκλογές του 2016 γράψατε αυτό το αξέχαστο άρθρο στους New York Times. Συγκρίνατε τον Τραμπ με τον Ριχάρδο Γ΄ και προειδοποιήσατε κατά της εκλογής του. Ομως, ο Τραμπ έγινε πρόεδρος. Εχετε σκεφθεί μήπως η «άνοδος των Ριχάρδων» από καιρό σε καιρό είναι τελικά κάτι αναπόφευκτο;
– Δεν θα έλεγα ότι είναι κάτι αναπόφευκτο, αλλά νομίζω ότι είναι μια πιθανότητα που ποτέ δεν μπορεί να αποκλειστεί. Ο Σαίξπηρ δεν θα είχε εκπλαγεί ούτε στο ελάχιστο από την επίθεση του όχλου στο Καπιτώλιο την 6η Ιανουαρίου. Είχε πολύ έντονη την αίσθηση της πιθανότητας ότι αδίστακτοι δημαγωγοί πάντα θα προσπαθούν να διεγείρουν τη μάζα των δυσαρεστημένων ανθρώπων ταΐζοντάς τους με ψεύδη. Υπάρχει μια ξεχωριστή περιγραφή για το πώς λειτουργεί αυτή η διαδικασία σε ένα από τα ιστορικά δράματα, στον «Ερρίκο Δ΄». Ιδού το απόσπασμα αυτό (σ.σ.: παραθέτουμε το απόσπασμα που επέλεξε ο Στίβεν Γκρίνμπλατ σε μετάφραση Βασίλη Ρώτα, Βούλας Δαμιανάκου):
Μέρος 1, Πράξη 5η, Σκηνή 1
ΕΡΡΙΚΟΣ
Αυτά τα διαδώσατε, τα κηρύξατε
σε σταυροδρόμια, τ’ αναγνώσατε στις εκκλησιές,
για να στολίσετε το έναυσμα της ανταρσίας
με κάποιο ωραίο χρώμα που να ευχαριστεί το μάτι
των άστατων και φτωχοδυσαρεστημένων,
που χάσκουνε και τρίβουν τους αγκώνες με τα νέα
της κάθε αλλοπρόσαλλης μεταβολής:
κι ούτ’ έλειψαν ποτέ από ξεσηκωμούς
τέτοιες νερομπογιές να βάψουν τους σκοπούς τους:
κι ούτε σκουντούφληδες ζητιάνοι, που ψοφάν
γι’ ανακατώματα, ρεμούλα κι αναταραχή.
Μέσα από αυτή την περιγραφή προκύπτει ότι οι κύριοι παράγοντες της καταστροφής δεν είναι οι «φτωχοδυσαρεστημένοι» που λεηλάτησαν τα γραφεία του Καπιτωλίου την Τετάρτη 6 Ιανουαρίου, αν και το πιθανότερο είναι ότι μόνο αυτοί θα φυλακιστούν. Οι πραγματικοί δράστες είναι εκείνοι οι οποίοι έκαναν τις ανειλικρινείς ομιλίες, κατέθεσαν τις ανεδαφικές μηνύσεις αμφισβητώντας το εκλογικό αποτέλεσμα και αυτοί που προχώρησαν στους κυνικούς κοινοβουλευτικούς ελιγμούς στην υπηρεσία των τερατωδών ψευδών του επίδοξου αυταρχικού ηγέτη.
– Γιατί συναινούμε στην άνοδο ενός Ριχάρδου; Γιατί μας ικανοποιεί η «ανοιχτή διατύπωση του ανείπωτου», όπως γράψατε στο άρθρο σας, γιατί μας γοητεύει η «κομψή αποκρουστικότητα» του κάθε επόμενου Ριχάρδου; Πρόκειται για κάποιο είδος κοινωνικής ασθένειας; Μια επιθυμία συλλογικής αυτοκτονίας; Ή μήπως απλώς αυτό το θέαμα ανοίγει μια πόρτα στη σκοτεινή πλευρά του καθενός μας;
– Η συναίνεση σε αυτό το φαινόμενο επάνω στη σκηνή, σε μια φαντασίωση ή σε ένα καρναβάλι είναι ένα πράγμα. Ο Σαίξπηρ ήταν ευφυέστατος στην αξιοποίηση της επιθυμίας μας να κάνουμε ένα διάλειμμα από την τάξη και την αυτοσυγκράτηση. Αλλά το δηλητηριώδες δώρο του τυράννου είναι η σύγχυση της φαντασίας με την πραγματικότητα. Με γοητεύει στο θέατρο, αλλά μόνο στο θέατρο, το θέαμα του Ριχάρδου Γ΄. Το θέαμα του Ντόναλντ Τραμπ, που εκτυλίσσεται στην πραγματικότητα, μου προκαλεί ναυτία.
– Περιέγραψε ποτέ ο Σαίξπηρ μια ιστορικά δοκιμασμένη και αποτελεσματική θεραπεία για αυτό το φαινόμενο;
– Δεν υπάρχει θεραπεία άλλη από τη διαρκή επαγρύπνηση. Ο Σαίξπηρ φοβόταν ότι η εναλλακτική επιλογή είναι ο εμφύλιος πόλεμος, όπου οι πάντες υποφέρουν.
– Η ισχύς και η ενέργεια ενός «φαινομένου Ριχάρδου» (για να το πούμε έτσι) εξανεμίζεται και εξαφανίζεται όταν ο ηγέτης πέφτει από την εξουσία ή επιμένει να υφίσταται, όπως πολλοί φοβούνται και προειδοποιούν για τη σημερινή Αμερική;
– Ο Σαίξπηρ είναι μοναδικός όταν παρουσιάζει όχι μόνο την άνοδο του τυράννου, αλλά επίσης και την κατάρρευσή του, συχνά πολύ απότομη. Στον «Ριχάρδο Γ΄» (όπως και στον «Μάκβεθ») δείχνει τον αέρα να βγαίνει από το μπαλόνι. Αλλά ποτέ δεν σκεφτόταν ότι αυτό είναι το τέλος. Αλλωστε, οι ηθοποιοί θα σκουπίσουν τα ρούχα τους και θα ξαναπαίξουν αύριο το ίδιο δράμα.