ADAM HIGGINBOTHAM
Midnight in Chernobyl
εκδ. Simon & Schuster, σελ. 538
Στη 01:23:40 της 26ης Απριλίου του 1986, ο μηχανικός ελέγχου της βραδινής βάρδιας στον πυρηνικό αντιδραστήρα Νο 4, στο Τσερνόμπιλ της Ουκρανίας –25 ετών και μόλις δύο μήνες στο πόστο– ξεκίνησε την τελική φάση ενός τεστ που όφειλε να είχε γίνει από καιρό. Θα δοκίμαζαν τη συμπεριφορά των συστημάτων ψύξης του αντιδραστήρα σε περίπτωση διακοπής ρεύματος, για εκείνα τα κρίσιμα 30 δευτερόλεπτα μέχρι να ενεργοποιηθούν οι γεννήτριες, όταν με τρόμο διαπίστωσαν ότι είχαν χάσει τον έλεγχο του φαραωνικού αντιδραστήρα: το σύστημα εκτάκτου ανάγκης δεν λειτούργησε· η θερμοκρασία σκαρφάλωνε επικίνδυνα· η ισχύς ανέβαινε με γρήγορους ρυθμούς, ξεπερνώντας κατά τουλάχιστον 10 φορές τα ασφαλή όρια. Είδαν τα καπάκια των καναλιών του πυρηνικού καυσίμου του αντιδραστήρα, ογδόντα κιλά το καθένα, να χοροπηδούν σαν καρυδότσουφλα και άκουσαν «ένα βογκητό που δυνάμωνε, τη διαμαρτυρία ενός γιγαντιαίου θηρίου σε αγωνία».
Και αμέσως μετά άκουσαν μια ισχυρή έκρηξη, που συνοδεύτηκε από μια δεύτερη, ακόμη ισχυρότερη. Οι συναγερμοί άρχισαν να χτυπούν όλοι ταυτόχρονα, ο πίνακας ελέγχου του αντιδραστήρα από πράσινος έγινε κατακόκκινος και οι μετρητές ραδιενέργειας τερμάτισαν. Μόλις οι χειριστές βγήκαν έξω από την αίθουσα ελέγχου αντίκρισαν το αδιανόητο: η βιολογική ασπίδα του αντιδραστήρα, μια κατασκευή 2.000 τόνων, είχε ανατιναχτεί και κείτονταν γερμένη στο πλάι του κτιρίου. Θραύσματα πυρωμένου γραφίτη, που ανήκαν στον πυρήνα του αντιδραστήρα, εξαιρετικά ραδιενεργά, είχαν διασκορπιστεί παντού. Ο ίδιος ο πυρήνας, γεμάτος ραδιενεργό καύσιμο, έχασκε ανοιχτός και έφεγγε με μια πορτοκαλί, τρομακτική ανταύγεια. Και από την καρδιά του αντιδραστήρα ανάβλυζε μια αχνή γαλαζωπή δέσμη φωτός που έφθανε μέχρι τον ουρανό, τροχιοδεικτικό σημάδι της ισχυρής ραδιενέργειας που είχε διαφύγει στην ατμόσφαιρα. Το τζίνι είχε βγει από το μπουκάλι.
Η ιστορία του Τσερνόμπιλ θάφτηκε μέσα στο χάος της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ενωσης. Με τον καιρό άρχισαν να εμφανίζονται βιβλία –και τηλεοπτικές σειρές, όπως πρόσφατα η πολύ παραστατική και αρκετά ακριβής «Chernobyl» του ΗΒΟ– τα οποία ξεκίνησαν να συνθέτουν το παζλ. Το «Midnight in Chernobyl» του Aνταμ Χίγκινμποθαμ είναι ένα μεγάλο κομμάτι αυτού του παζλ και αποτελεί τον καρπό της προσπάθειάς του για πάνω από 10 χρόνια. Το βιβλίο του Χίγκινμποθαμ διαθέτει τρεις βασικές αρετές: εξηγεί καθαρά δύσκολες έννοιες, όπως είναι η λειτουργία ενός πυρηνικού αντιδραστήρα· βασίζεται σε εξαντλητική έρευνα, με δεκάδες συνεντεύξεις με τα πρόσωπα του δράματος από την πρώην ΕΣΣΔ και ενδελεχή μελέτη των αποχαρακτηρισμένων σοβιετικών ντοκουμέντων· και διηγείται τα γεγονότα με έναν γρήγορο, δημοσιογραφικό ρυθμό και σασπένς. Είναι ένα βιβλίο που διαβάζεται ως τεχνο-θρίλερ, ένα χρονικό αυτού που συμβαίνει όταν το λουρί της τεχνολογίας σπάει και αυτή αποχαλινώνεται ανεξέλεγκτα.
Ο συγγραφέας περιγράφει με ενάργεια τη μακρά σειρά των γεγονότων που ακολούθησαν την έκρηξη. Οι πυροσβέστες που έσπευσαν να σβήσουν εκείνη την παράξενη φωτιά που δεν έσβηνε ήταν απροετοίμαστοι και δεν ήξεραν τι αντιμετώπιζαν: όταν ζεστάθηκαν και ίδρωσαν, έβγαλαν τα κράνη και τις στολές τους, πιάνοντας ακόμη και με τα χέρια τους τον ραδιενεργό γραφίτη. Ομως η ραδιενέργεια είναι αόρατη, άοσμη, άγευστη και ανελέητη: σε μισή ώρα άρχισαν να ζαλίζονται, να χάνουν τις δυνάμεις τους και να κάνουν εμετό· έπειτα από λίγο το δέρμα τους απέκτησε πρώτα ένα κόκκινο χρώμα, μετά μοβ, κατόπιν σταχτί και αργότερα άρχισε να ξεφλουδίζει. Πολλοί από αυτούς, μαζί με τους χειριστές του αντιδραστήρα, βρήκαν έναν αγωνιώδη θάνατο στο εξειδικευμένο νοσοκομείο «Αριθμός 6» της Μόσχας, όπου διακομίστηκαν. Θάφτηκαν σε φέρετρα με διπλά περιβλήματα από ψευδάργυρο και από πάνω σφραγίστηκαν με τσιμέντο, για να μην μολύνουν το περιβάλλον.
Οταν ο άμεσος κίνδυνος από την πυρκαγιά υποχώρησε, άρχισε το τιτάνιο έργο του περιορισμού της ραδιενέργειας. Στρατιωτικά ελικόπτερα έριξαν τόνους μολύβδου και άμμου, μαζί με βόριο που θα επιβράδυνε τις πυρηνικές αντιδράσεις, πάνω από τον κατεστραμμένο πυρήνα. Επιστρατεύθηκε ακόμη και η σοβιετική «ιπτάμενη αγελάδα», το μεγαλύτερο ελικόπτερο του κόσμου, με δυνατότητα μεταφοράς 20 τόνων. Επιστρέφοντας, οι πιλότοι πετούσαν τις στολές τους και προσπαθούσαν να απολυμανθούν όσο καλύτερα μπορούσαν. Μετά επιχειρούσαν να απολυμάνουν τα ελικόπτερα. Μάταια όμως. Το άλλο πρωί, όταν επέστρεφαν, παρατηρούσαν ότι το γρασίδι κάτω από τα ελικόπτερά τους είχε αλλάξει χρώμα. Μέσα σε ένα βράδυ είχε κιτρινίσει.
Εκτός από τον πυρήνα του αντιδραστήρα, υπήρχαν και πολλά άλλα δύσβατα σημεία που έπρεπε να καθαριστούν. Αρχικά στάλθηκαν ρομπότ ανθεκτικά στη ραδιενέργεια, γρήγορα όμως παρέδωσαν το πνεύμα, νικημένα από την ισχυρή ακτινοβολία. Και τότε στάλθηκαν τα «βιο-ρομπότ», 3.828 στρατιώτες για την ακρίβεια, με αυτοσχέδιες μολύβδινες πανοπλίες, που μπορούσαν να παραμείνουν στον μολυσμένο χώρο για 45 έως 90 χρονομετρημένα δευτερόλεπτα το πολύ. Για την προσπάθειά τους ανταμείφθηκαν με ένα δίπλωμα και μερικά ρούβλια – είναι όμως άγνωστο πόσοι από αυτούς πρόλαβαν να τα χαρούν.
Και μετά, σε μια επιχείρηση-σκούπα, εξαπολύθηκαν οι «εκκαθαριστές», 600.000 στρατιώτες που είχαν ως έργο να καθαρίσουν όλη τη Ζώνη Αποκλεισμού, μια περιοχή με ακτίνα 30 χιλιομέτρων γύρω από τον σταθμό. Αδειαζαν τα γειτονικά χωριά, κάλυπταν το έδαφος με τσιμέντο και πυροβολούσαν όλα τα κατοικίδια για να μην μεταφέρουν τη ραδιενέργεια.
Οταν η ραδιενέργεια καταλάγιασε κάπως, μπόρεσε να ανεγερθεί ένας πελώριος θόλος, φτιαγμένος από 400.000 κυβικά μέτρα τσιμέντο και 7.000 τόνους σιδεροκατασκευής, με το ταιριαστό όνομα «Σαρκοφάγος», για να ταριχεύσει τον αντιδραστήρα. Επρόκειτο για το μεγαλύτερο τεχνικό έργο στον κόσμο. Θα άντεχε 30 χρόνια και μετά θα έπρεπε να βρεθεί μια μονιμότερη λύση.
Δίκη-παρωδία
Σε μία από τις τελευταίες δίκες-παρωδία της ΕΣΣΔ, οι χειριστές του αντιδραστήρα κρίθηκαν ως οι μόνοι ένοχοι. Οσοι από αυτούς είχαν επιζήσει καταδικάστηκαν και μοιρολατρικά οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας. Ωστόσο, όπως αναφέρει ο Χίγκινμποθαμ, μπορεί αυτοί να είχαν κάνει λανθασμένους χειρισμούς, αλλά ο βασικός πρόξενος του ατυχήματος ήταν ένα σχεδιαστικό λάθος που συγκαλύφθηκε – ασύμβατο με την εικόνα τεχνικής υπεροχής που πρόβαλε στον κόσμο η ΕΣΣΔ.
Ο αντιδραστήρας είχε τον αποκαλούμενο «θετικό συντελεστή κενού», που προκαλούσε ανεπανόρθωτο θερμικό εκτροχιασμό κάτω από έναν σπάνιο συνδυασμό συνθηκών, όπως συνέβη τη μοιραία νύχτα της 26ης Απριλίου. Η συμπεριφορά αυτή ήταν γνωστή (αλλά κρυμμένη στα ψιλά των οδηγιών λειτουργίας) και ήταν το αποτέλεσμα συμβιβασμών γα τον περιορισμό του κόστους, παραβιάζοντας ωστόσο στην πράξη το αξίωμα ότι «ο αντιδραστήρας είναι αδύνατον να εκραγεί». Επιπλέον, όπως αποκαλύφθηκε πολύ αργότερα, οι άψογες κομματικές περγαμηνές ήταν σημαντικότερες από τη γνώση και την εμπειρία: ο υποδιευθυντής του Τσερνόμπιλ, ένας κομματικός γραφειοκράτης καριέρας, είχε εντρυφήσει στο αντικείμενο από ένα μόνο μάθημα Πυρηνικής Φυσικής – που το είχε παρακολουθήσει δι’ αλληλογραφίας.
Το Τσερνόμπιλ είχε σημαντική επίδραση στην πορεία της κατάρρευσης της ΕΣΣΔ. Ο τελευταίος γενικός γραμματέας της Σοβιετικής Ενωσης, Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, είχε εξαγγείλει εκείνη την εποχή οικονομικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, την περεστρόικα, και μια πιο ανεκτική πολιτική, την περίφημη γκλάσνοστ ή διαφάνεια. Οταν τον ενημέρωσαν για το ατύχημα, του απέκρυψαν ότι δεν ήταν μια απλή πυρκαγιά, αλλά ένα σοβαρό πυρηνικό ατύχημα. Μόνον δύο μέρες αργότερα, όταν ένας σουηδικός σταθμός παρατήρησης μέτρησε υψηλές τιμές ραδιενέργειας στον αέρα, η σοβιετική ηγεσία, πάντα μυστικοπαθής και αρνούμενη να αποκαλύψει οποιοδήποτε αρνητικό γεγονός θα τραυμάτιζε το κομμουνιστικό θαύμα, στριμώχτηκε από τη διεθνή κατακραυγή. Οταν το Πολίτμπιρο ενημερώθηκε για το μέγεθος του ατυχήματος, η διαμάχη, σύμφωνα με τα αποχαρακτηρισμένα πρακτικά, ήταν σφοδρή: θα προχωρούσαν σε μια πλήρη ενημέρωση σύμφωνα με την γκλάσνοστ –την πολιτική διαφάνειας που είχε αναγγείλει ο Γκορμπατσόφ μόλις ένα μήνα πριν, στο συνέδριο του κόμματος– ή θα υποτροπίαζαν στην τυπική, λιτή ανακοίνωση των τριών αράδων; Το τελικό ανακοινωθέν ανέφερε: «Ενα ατύχημα συνέβη στο πυρηνικό εργοστάσιο ηλεκτροπαραγωγής στο Τσερνόμπιλ. Ενας από τους πυρηνικούς αντιδραστήρες έχει υποστεί ζημιές. Εχουν ληφθεί μέτρα για να εξαλειφθούν οι επιπτώσεις του ατυχήματος. Εχει παρασχεθεί βοήθεια στους πληγέντες. Εχει συσταθεί μια κομματική επιτροπή». Η αρτηριοσκληρωτική κομματική γραμμή είχε υπερισχύσει.
Αναγκάστηκαν να παραδεχτούν την πραγματικότητα αργότερα, υπονομεύοντας την ίδια την γκλάσνοστ, μέσα στην ΕΣΣΔ και στο εξωτερικό, και αυτή η συγκάλυψη έκανε τους Σοβιετικούς πολίτες ακόμη πιο δύσπιστους. Μαζί με το δυσβάσταχτο κόστος των 128 δισ. δολαρίων που στοίχισε η διαχείριση του ατυχήματος (όσο και ο συνολικός στρατιωτικός προϋπολογισμός της ΕΣΣΔ για το 1989), ήταν δύο ακόμη καρφιά στο φέρετρο της καταρρέουσας Σοβιετικής Ενωσης. Ο Γκορμπατσόφ, που τόσο είχε προσπαθήσει να κρατήσει ζωντανή την ουτοπία της Σοβιετικής Ενωσης, έγραψε το 2006: «Η πυρηνική καταστροφή στο Τσερνόμπιλ, […] ακόμη περισσότερο κι από την περεστρόικα που δρομολόγησα, ήταν ενδεχομένως το πραγματικό αίτιο της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ενωσης πέντε χρόνια αργότερα. Η καταστροφή στο Τσερνόμπιλ ήταν, πράγματι, ένα ιστορικό σημείο καμπής: υπήρξε η εποχή πριν από την καταστροφή και υπήρξε η πολύ διαφορετική εποχή που τη διαδέχθηκε».
Παθήματα που δεν γίνονται μαθήματα
Ξαναγυρίζοντας στο σήμερα, και χωρίς να καταφεύγει σε εύκολους αφορισμούς, ο συγγραφέας επισημαίνει ότι η κατάσταση με την πυρηνική ενέργεια είναι ακόμη ρευστή. Χώρες όπως η Γερμανία έχουν αποφασίσει να απαλλαγούν από τους πυρηνικούς σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής έως το 2022, ενώ άλλες, όπως η Κίνα, έχουν ένα φιλόδοξο πρόγραμμα επέκτασής τους. Οι αντιδραστήρες σήμερα είναι ασφαλέστεροι από αυτό που θα μπορούσαν ακόμη και να ονειρευτούν οι σχεδιαστές της εποχής του Τσερνόμπιλ. Ομως η Φουκουσίμα ήρθε να μας υπενθυμίσει το 2011 ότι δεν είναι ακόμη επαρκώς ασφαλείς. Oπως καταλήγει ο Χίγκινμποθαμ σε αυτό το σημαντικό βιβλίο, η κληρονομιά που μας άφησε το Τσερνόμπιλ θα συνοδεύει πολλές γενιές ακόμη. Ορισμένα από τα ραδιενεργά ισότοπα θα κάνουν από δεκάδες μέχρι χιλιάδες χρόνια για να πάψουν να εκπέμπουν ραδιενέργεια. Μπορεί το Τσερνόμπιλ να έχει ξεθωριάσει στη μνήμη μας, αλλά στο περιβάλλον όχι. Το 2017 οι μετρητές ραδιενέργειας άρχισαν να «κακαρίζουν» όταν, στα σύνορα με τον Καναδά, η Υπηρεσία Εσωτερικής Ασφαλείας των ΗΠΑ σταμάτησε ένα φορτηγό για έλεγχο. Οι συνοριοφύλακες φοβήθηκαν ότι μέσα μπορεί να κρυβόταν μια «βρώμικη βόμβα», όπως αυτή που μπορούν να κατασκευάσουν οι τρομοκράτες. Ομως αντίκρισαν κάτι αναπάντεχο: ένα φορτίο μύρτιλα, που είχαν μαζευτεί στους βάλτους γύρω από το Τσερνόμπιλ. Επέτρεψαν στο φορτηγό να συνεχίσει το δρομολόγιό του.
* Ο κ. Γιώργος Ναθαναήλ είναι σύμβουλος επιχειρήσεων.