ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΑΝΙΤΑΚΗΣ
Ο ελληνικός συνταγματισμός
200 χρόνια μετά. Δημοκρατικός, νεωτερικός, ακμαίος
εκδ. ΕΑΠ
Με τη συμπλήρωση φέτος διακοσίων χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, δίνεται η ευκαιρία να αναλογιστούμε ότι οι εξεγερμένοι Eλληνες φρόντισαν, εξαρχής, να προσδώσουν πανηγυρικά στην επανάσταση, εκτός από εθνικοαπελευθερωτικό, και πολιτικό χαρακτήρα μέσα από τα Συντάγματα, τα οποία αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο του ελληνικού συνταγματισμού. Πιάνοντας στο νέο του βιβλίο το νήμα από την αρχή, ο Αντώνης Μανιτάκης, ομότιμος καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου του ΑΠΘ, ανασυνθέτει με ιδιαίτερη ενάργεια την πορεία του ελληνικού συνταγματισμού στους δύο αιώνες ζωής του, επισημαίνοντας τις ρίζες, τα διακριτά γνωρίσματα και χαρακτηριστικά του, που τον διατηρούν ζωντανό και ακμαίο μέχρι σήμερα. Το βιβλίο αυτό συνέχει το έργο του διακεκριμένου Eλληνα συνταγματολόγου, ο οποίος έχει αφιερώσει μεγάλο κομμάτι του επιστημονικού και καθηγητικού βίου του στη μελέτη του φαινομένου του συνταγματισμού. Είναι δίχως άλλο ένα απαραίτητο ανάγνωσμα για την κοινότητα των νομικών αλλά και το ευρύτερο κοινό που ενδιαφέρεται να κατανοήσει την ιστορία, τη λειτουργία, καθώς και τις προοπτικές του συνταγματικού φαινομένου στη χώρα μας.
Η Ελληνική Επανάσταση σηματοδοτεί τη γένεση του ελληνικού συνταγματισμού. Ευεπίφορος στις ξένες επιρροές, ιδίως γαλλικές και αμερικανικές, και ενταγμένος εξαρχής στο διεθνές πλαίσιο της εποχής του, κατόρθωσε στη συνέχεια να συγκροτήσει τη δική του ιδιαίτερη ταυτότητα, που συνοψίζεται στα ακόλουθα στοιχεία: κράτος εθνικό, φιλελεύθερο, κοσμικό και συνταγματικό, με πολίτευμα κοινοβουλευτικό. Επίσης, βρέθηκε στην πρωτοπορία σε μια σειρά από θέματα: καθολική ψηφοφορία, ελευθερία συνάθροισης, κοινοβουλευτισμός, διάχυτος δικαστικός έλεγχος της συνταγματικότητας των νόμων (σελ. 139-140).
Κατά τη Μεταπολίτευση, ο ελληνικός συνταγματισμός απέκτησε την ολοκληρωμένη μορφή του πραγματώνοντας τις ανεκπλήρωτες διακηρύξεις και τις ιδέες που διαπνέουν τα επαναστατικά Συντάγματα. Το Σύνταγμά μας, όπως δικαίως τονίζει ο συγγραφέας, επέδειξε αναμφίβολα μια αξιοζήλευτη προσαρμοστικότητα (σελ. 103), χάρη στην οποία κατάφερε να παραμείνει αλώβητο και να διατηρηθεί ως σημείο αναφοράς εν μέσω κλυδωνισμών και σοβαρότατων κρίσεων, όπως η οικονομική κρίση της προηγούμενης δεκαετίας και η πρόσφατη πανδημική κρίση. Η δημοκρατική συνταγματική νομιμότητα εντέλει δεν διασαλεύθηκε, ούτε εξάλλου κλονίστηκε η προσήλωση στις θεμελιώδεις αρχές του δημοκρατικού και κοινοβουλευτικού πολιτεύματος και του κράτους δικαίου. Το Σύνταγμα αποδείχθηκε ευέλικτο: το νόημα των διατάξεών του υπέστη μεν μεταβολές, ώστε να απορροφηθούν αποτελεσματικά οι κραδασμοί της πραγματικότητας, αλλά δεν επλήγη η ουσία του.
Κάνοντας τον αναγκαίο απολογισμό, ο Μανιτάκης υπογραμμίζει ότι ο ελληνικός συνταγματισμός υπήρξε πάντα φιλόξενος και ανοιχτός απέναντι στους «ξένους», στους «άλλους», στον κόσμο (σελ. 115). Το στοιχείο της «ανοικτότητας» αναδεικνύει δικαίως ο συγγραφέας ως κομβικό για την κατανόηση της ιστορικής πορείας του. Πρόκειται για έναν εθνικό συνταγματισμό, που από τη στιγμή της γένεσής του δεν επιλέγει την περιχαράκωση και την αυτοαναφορικότητα, αλλά βρίσκεται συνεχώς σε διαλεκτική σχέση με τη διεθνή πραγματικότητα και είναι εκ φύσεως δεκτικός στη διεθνή συνεργασία. Αυτή η διαπίστωση ισχύει πολύ περισσότερο σήμερα, περίοδο κατά την οποία η διαπλοκή του εθνικού και του υπερεθνικού στοιχείου είναι πιο ορατή από ποτέ και κατά την οποία εξίσου απτές είναι και οι αλλοιώσεις που υφίσταται η εθνική συνταγματική τάξη ως αποτέλεσμα του στενού εναγκαλισμού της με την ευρωπαϊκή έννομη τάξη και ειδικότερα με τη νέα ευρωπαϊκή οικονομική διακυβέρνηση που αναδύθηκε εν μέσω της κρίσης.
Το Σύνταγμά μας, ιδίως κατά τα χρόνια της κρίσης, λειτούργησε ως πύλη εισόδου των ενωσιακών προταγμάτων στο δημοσιονομικό και οικονομικό πεδίο. Μέσω αυτής της διαδικασίας, που εξελίχθηκε μεν με εντάσεις, χωρίς όμως ποτέ να απειλήσει την ίδια την υπόσταση του Συντάγματος, οι σκοποί της ενωσιακής έννομης τάξης αφομοιώθηκαν ως εθνικοί σκοποί. Ο ελληνικός συνταγματισμός μεταλλάχθηκε, αλλά παρέμεινε ανθεκτικός ως προς την αξιακή ταυτότητά του και διατήρησε το δημοκρατικό και φιλελεύθερο πνεύμα του. Γι’ αυτό εξάλλου, ακόμα και τώρα, παραμένει βασικός συντελεστής ενός υπό ανάδυση ευρωπαϊκού συνταγματισμού, τον οποίο τροφοδοτεί και (συν)διαμορφώνει ενεργά.
Καταλήγοντας, δεν μπορούμε παρά να συμφωνήσουμε με τον Μανιτάκη ότι «ο ελληνικός συνταγματισμός συμπλήρωσε αισίως 200 χρόνια συνεχόμενης ιστορίας, μιας ιστορίας ανθηρής και πάλλουσας, με εξάρσεις αλλά και με οπισθοδρομήσεις», μέσα στην οποία έχει αποτυπωθεί ως «δημοκρατικός και φιλελεύθερος, ταυτόχρονα και μαζί». Ο ελληνικός συνταγματισμός, 200 χρόνια μετά, παραμένει αναμφίβολα δημοκρατικός, νεωτερικός και ακμαίος, αντλώντας δύναμη από τις ρίζες του και όντας ανοικτός στις προκλήσεις του παρόντος και του μέλλοντος.
* Ο κ. Απόστολος Βλαχογιάννης είναι Δ.Ν. Université Panthéon-Assas Paris II, μέλος ΣΕΠ ΕΑΠ.