ANN CASE & ANGUS DEATON
Deaths of Despair and the Future
of Capitalism
εκδ. Princeton University Press, 2020, σελ. 312
Ο Aνγκους Ντίτον, κάτοχος του βραβείου Νομπέλ στα οικονομικά το 2015 και η σύζυγός του Αν Κέις, ομότιμοι καθηγητές Οικονομικών στο Πρίνστον, στους «Θανάτους της απελπισίας» αποκαλύπτουν το μέγεθος και τα αίτια μιας ανθρωπιστικής τραγωδίας που πλήττει κυρίως την Αμερική και δευτερευόντως άλλες πλούσιες χώρες, πολύ πριν από την επέλαση του κορωνοϊού. Πρόκειται για την επιδημία των οπιοειδών, απότοκο της απόγνωσης στην οποία έχει οδηγηθεί η εργατική τάξη, με αποτέλεσμα να εκτοξευθούν την τελευταία εικοσαετία οι θάνατοι από αυτοκτονίες, κατάχρηση αλκοόλ και εξάρτηση από ναρκωτικές ουσίες, με εκατοντάδες χιλιάδες θύματα.
Οι συγγραφείς ρίχνουν φως στο οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό υπόβαθρο της κρίσης που έχει πλήξει ιδιαίτερα περιοχές και κλάδους που περιθωριοποιήθηκαν από την παγκοσμιοποίηση και την αποβιομηχάνιση. Δείχνουν ότι το αμερικανικό όνειρο έχει ξεθωριάσει για τους λευκούς εργάτες χωρίς πανεπιστημιακό δίπλωμα, που παλαιότερα διέθεταν καλά αμειβόμενες δουλειές στη μεταποίηση, αλλά τώρα έχουν καταδικασθεί σε μακροχρόνια ανεργία ή σε χαμηλόμισθη απασχόληση στον κλάδο των υπηρεσιών και, χωρίς προοπτική για ένα καλύτερο μέλλον, πεθαίνουν στην κυριολεξία από πόνο και απελπισία. Γι’ αυτούς ο καπιταλισμός δεν φαντάζει πλέον ως μηχανή ευημερίας για όλους, αλλά ως όχημα εύνοιας για ολίγους, ως σύστημα οικονομικής ανισότητας και κοινωνικής αδικίας.
Χρησιμοποιώντας πλήθος στατιστικών στοιχείων με τρόπο κατανοητό στον μέσο αναγνώστη, δείχνουν ότι από το 1999 παρατηρείται μια ανοδική πορεία της θνησιμότητας και νοσηρότητας για μεσήλικες λευκούς Αμερικανούς, αντίθετα με άλλες ανεπτυγμένες οικονομίες, όπου καταγράφεται πτωτική τάση. Για τους συγγραφείς το μορφωτικό επίπεδο αποτελεί το κλειδί για να κατανοήσουμε ποιος πεθαίνει και γιατί. Η πανεπιστημιακή μόρφωση έχει χωρίσει τον πληθυσμό σε αυτούς που ευημερούν και σε εκείνους που δυστυχούν, στους υγιείς και στους ασθενείς, στους καλά αμειβόμενους και στους κακοπληρωμένους. Υπάρχουν δύο ασανσέρ, ένα γρήγορο για τους πτυχιούχους πανεπιστημίου, που αποτελούν το εν τρίτον του εργατικού δυναμικού, και ένα αργόσυρτο για τους υπόλοιπους.
Μόνο το 2017 στην Αμερική σημειώθηκαν 158.000 θάνατοι απελπισίας, 70.000 από οπιούχες ουσίες, 47.000 από αυτοκτονίες και 41.000 από αλκοολισμό, καθώς η απόγνωση από τον εγκλωβισμό σε ένα οικονομικό και κοινωνικό αδιέξοδο οδήγησε στην εξάρτηση από οπιούχες ουσίες και το αλκοόλ, για ανακούφιση από τον φυσικό και ψυχικό πόνο.
Παλαιότερα οι περισσότερες αυτοκτονίες αφορούσαν μορφωμένους, αλλά την τελευταία εικοσαετία πλήττουν κυρίως λευκούς χωρίς μόρφωση. Τα οπιοειδή, από φυσικές, ημισυνθετικές και συνθετικές ουσίες, νόμιμα και παράνομα, δρουν ως κάτι περισσότερο από αναλγητικά, προκαλώντας ευφορία, εθισμό και εξάρτηση, πρώτα με ιατρικές συνταγές και κατόπιν στη «μαύρη» αγορά. Το αναλγητικό OxyContin, που υπερσυνταγογραφείται κυρίως στους λευκούς, έφερε από το 1995 στη φαρμακοβιομηχανία Purdue έσοδα δεκάδων δισεκατομμυρίων δολαρίων, ενώ από το 2013 η παράνομη διάδοση του Fentanyl έπληξε ιδιαίτερα τους μαύρους και τους ισπανόφωνους.
Oι φαρμακοβιομηχανίες
Για τους συγγραφείς, καθοριστικοί παράγοντες στην εξάπλωση της επιδημίας των οπιοειδών δεν είναι ιοί ή βακτήρια, αλλά οι αρπακτικές φαρμακοβιομηχανίες, που πλούτισαν σπρώχνοντας στον εθισμό και στον θάνατο βασανισμένες ψυχές, τα μέλη του Κογκρέσου που τις προστάτευσαν, οι ρυθμιστικές αρχές που ενέκριναν την κυκλοφορία φαρμάκων παραγνωρίζοντας τις κοινωνικές παρενέργειες και οι γιατροί που τα υπερσυνταγογράφησαν. Ολοι έριξαν λάδι στη φωτιά, αλλά η Αμερική δεν θα κατέγραφε τόσους θανάτους απελπισίας αν η εργατική τάξη δεν είχε προηγουμένως εγκαταλειφθεί στην τύχη της, αντίθετα με άλλες πλούσιες χώρες, στις οποίες είχε προστατευθεί. Ετσι, παρά τη λιτότητα στη δεκαετία 2010 δεν παρατηρήθηκε επιδημία θανάτων απελπισίας στην Ευρώπη, που έχει αναπτύξει ένα αποτελεσματικότερο δίχτυ κοινωνικής προστασίας.
Βασικό επιχείρημα του βιβλίου είναι ότι, περισσότερο από την ανεργία και την εισοδηματική ανισότητα, οι ρίζες του φαινομένου πρέπει να αναζητηθούν στην καταστροφή ενός τρόπου ζωής που εξασφάλιζε μια καλή εργασία. Ως επακόλουθο, τα αισθήματα αναξιοπρέπειας, εγκατάλειψης και κοινωνικής απομόνωσης έφεραν τη διάρρηξη των δεσμών με την οικογένεια και την κοινότητα, δημιουργώντας ένα τοξικό μείγμα που εκμεταλλεύθηκαν κάθε είδους λαϊκιστές.
Για τους συγγραφείς, ο κύριος ένοχος της υγειονομικής τραγωδίας είναι το τεράστιο κόστος του αμερικανικού συστήματος υγείας, που στην ουσία κλέβει το εισόδημα της εργατικής τάξης. Η Αμερική το 2017 ξόδευε 17,9% του ΑΕΠ για υγεία, ή 10.739 δολάρια κατά κεφαλήν, ποσό τετραπλάσιο από τις δαπάνες για άμυνα και τριπλάσιο από τις δαπάνες για παιδεία. Η αμερικανική ιατρική περίθαλψη είναι η ακριβότερη στον κόσμο και από τις χειρότερες στις πλούσιες χώρες και το προσδόκιμο ζωής χαμηλότερο. Οι αμοιβές των γιατρών είναι διπλάσιες από τον μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ, το κόστος φαρμάκων τριπλάσιο, ο ιατρικός εξοπλισμός και οι εγχειρήσεις ακριβότερα, ενώ ο κλάδος υγείας το 2018 δαπάνησε 567 εκατομμύρια δολάρια σε 2.829 λομπίστες στην Ουάσιγκτον για να εξασφαλίσει την υποστήριξη του πολιτικού συστήματος.
Η παγκοσμιοποίηση, η αυτοματοποίηση και η τεχνολογική πρόοδος παράγουν νικητές και χαμένους και το ζητούμενο είναι η μετάβαση στη νέα οικονομία να γίνει λιγότερο επώδυνη για τους ευάλωτους, με ένα ευρύτερο και ανθεκτικότερο δίχτυ ασφαλείας, αυστηρότερη εφαρμογή των νόμων αντιτράστ, περιορισμό της επιχειρηματικής απληστίας και ισχυρότερα εργατικά συνδικάτα. Εν κατακλείδι, για να είναι ευοίωνο το μέλλον του καπιταλισμού θα πρέπει να θεραπεύσει τις αδικίες του συστήματος και να υπηρετήσει τους πολλούς.
* Ο κ. Αχιλλέας Παπαρσένος υπηρέτησε στην ελληνική πρεσβεία της Ουάσιγκτον ως προϊστάμενος του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας.