Ενα φάντασμα πλανάται πάνω απ’ τη χώρα. Το φάντασμα της «τσιμεντοποίησης» του Ιερού Βράχου της Ακρόπολης. «Αυθάδεια», «καταστροφή», «βορά» στον μαζικό τουρισμό, είναι λίγες μόνο από τις λέξεις που επιστρατεύονται για να περιγράψουν το μέγεθος της «καταστροφής».
Εδώ πρέπει να θυμάται κανείς ότι το μέρος που διαστρώθηκε είναι ο κεντρικός δρόμος της Ακρόπολης, από τα Προπύλαια έως πέρα από τον Παρθενώνα και ότι ο δρόμος αυτός δεν ήταν ποτέ επιστρωμένος με πλάκες ή άλλα εδαφικά υλικά. Η επιφάνειά του ήταν μόνο ο επίπεδα λαξευμένος βράχος. Επειτα από αιώνες έντονης φθοράς η επιφάνεια αυτή ήταν πολύ δύσβατη, με βαθιές κοιλότητες και άλλες έντονες ανωμαλίες και ήδη το 1977 έγινε η πρώτη εξομάλυνσή της με σκυρόδεμα. Η φθορά του αρχικού σκυροδέματος επέβαλε την αντικατάστασή του με την τωρινή νέα διάστρωση.
Μετά τις προβλεπόμενες κάθε φορά εγκρίσεις (θετική γνωμοδότηση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου κ.ά.), οι εργασίες γίνονται υπό την επίβλεψη της ΥΣΜΑ (Υπηρεσία Συντήρησης των Μνημείων της Ακρόπολης) με επιστημονική ευθύνη της ΕΣΜΑ (Επιτροπή Συντηρήσεως Μνημείων Ακροπόλεως), της οποίας προεδρεύει ο αρχιτέκτων Μανόλης Κορρές (ομότιμος καθηγητής ΕΜΠ και τακτ. μέλος της Ακαδημίας Αθηνών).
Η επίκριση, ή «καταγγελία», αφορά δύο κυρίως πράγματα: τη χρήση μπετόν στη νέα διάστρωση του κεντρικού δρόμου και την έκταση/μορφή αυτής της διάστρωσης.
Η καταγγελία για τσιμεντοποίηση εκμεταλλεύεται τη διάχυτη απέχθεια για το μπετόν στη χώρα μας. «Τσιμέντο να γίνει» είναι η έκφραση που τα λέει όλα. Το τσιμέντο είναι δυσφημισμένο υλικό και η χρήση του σε ιερούς χώρους ακούγεται σαν πράξη βέβηλη και αποκρουστική.
Κάποιοι αγνοούν και άλλοι σκόπιμα αποκρύπτουν ότι το μπετόν λόγω της λιθώδους σύστασής του αποτέλεσε και αποτελεί διεθνώς βασικό υλικό σε έργα επέμβασης σε αρχαιολογικούς χώρους τον 20ό και τον 21ο αιώνα.
Το μπετόν είναι μετεξέλιξη ρωμαϊκών κονιαμάτων, σκυροδεμάτων και λιθοδεμάτων. Αποτελείται από διαβαθμισμένα σε μέγεθος τεμάχια πέτρας συγκολλημένα με τσιμεντοκονία.
Για το ίδιο έργο, την κεντρική οδό στην Ακρόπολη, πριν από σαράντα τρία χρόνια, ο Γιάννης Τραυλός χρησιμοποίησε επίσης γκρίζο μπετόν, της εποχής του, στρωμένο με το χέρι, ενώ τότε επίσης ~1980, αλλά με λευκό τσιμέντο, ο γλύπτης Στέλιος Τριάντης κατασκεύασε τις ευρισκόμενες στο Ερέχθειο έξι Καρυάτιδες, χυτά αντίγραφα των αυθεντικών, που έπρεπε να προστατευθούν στο μουσείο. Ετσι έγινε αργότερα και η αναπαραγωγή πολλών γλυπτών του Παρθενώνα και του ναού της Αθηνάς Νίκης που έπρεπε επίσης να προστατευθούν στο μουσείο. Με παρόμοιο μπετόν έχει συμπληρωθεί μεγάλο μέρος της οδού των Παναθηναίων από την αρχαία αγορά προς την Ακρόπολη.
Τα πολυάριθμα παραδείγματα χρήσης σκυροδέματος διεθνώς και οι τελειοποιήσεις του από τον 20ό στον 21ο αιώνα, νομιμοποιούν απολύτως την επιλογή αυτού του υλικού (με κατάλληλη αναβαθμισμένη ποιότητα) και για την Ακρόπολη.
Θα σταθούμε σε τρία σημεία: α. αναστρεψιμότητα, β. χρώμα και υφή, γ. ανθεκτικότητα.
Με τη μεσολάβηση ειδικής μεμβράνης και τη χρήση αρμών, το νέο υλικό αφήνει ανέπαφο τον βράχο και αφαιρείται εύκολα αν και όποτε αυτό χρειαστεί. Η επιλογή μεγέθους και χρώματος αδρανών εξασφαλίζει τον επιθυμητό εναρμονισμό με τον φυσικό βράχο και η βιομηχανική παραγωγή του μείγματος εξασφαλίζει απόλυτο έλεγχο, τόσο στην εμφάνιση όσο και στην ποιότητα – αντοχή.
Ετσι, η προσπάθεια της ΕΣΜΑ και της ΥΣΜΑ, με σύγχρονο σκυρόδεμα (παρόμοιο με αρχαίο στον βράχο ανατολικά του Παρθενώνα), κατάφερε να προσεγγίσει με τρόπο αναστρέψιμο την υφή και απόχρωση της αρχικής μονολιθικής επιφάνειας του αρχαίου δρόμου.
Η μορφή και η έκταση της επέμβασης
Η μορφή ακολουθεί επί το πλείστον το έργο Τραυλού, που με τη σειρά του βασίζεται στις αρχαίες χαράξεις. Οι στάθμες ακολουθούν με ευλάβεια τις αρχικές. Η νέα χάραξη διαφοροποιείται απ’ αυτήν του Τραυλού σε δύο μόνο σημεία:
α. Στα πρώτα πενήντα μέτρα, έγινε όπως η αρχαία (ο δρόμος άρχιζε με πολύ μεγαλύτερο πλάτος, αντίστοιχο προς το εσωτερικό των Προπυλαίων), ενώ ο Τραυλός προτιμώντας μια ηπιότερη παρέμβαση είχε περιορίσει το πλάτος σε περίπου 5 μέτρα αντίστοιχα στο μεσαίο μεταξόνιο των Προπυλαίων. Η τωρινή διάστρωση αντιστοιχεί στο αρχαίο εύρος της οδού Παναθηναίων και αποκαλύπτει τη λειτουργική αιτία του. Η αλλαγή αυτή σοκάρει. Οι περισσότεροι επικριτές αγνοώντας το αληθινό πλάτος του δρόμου σε αυτό το τμήμα του, μιλάνε για «τσιμεντοποίηση» με σκοπό την «εξυπηρέτηση του μαζικού τουρισμού».
β. Η δεύτερη διαφορά αφορά το όριο του δρόμου, κυρίως από τη νότια πλευρά. Εδώ, η γενική αρχή της συνεχούς ευθείας παραβιάζεται. Διάφορες εσοχές επιβάλλονται από εξάρσεις του βράχου και άλλες από τα ορατά ίχνη βάθρων αγαλμάτων και άλλων μνημείων. Γι’ αυτά προγραμματίζεται να τοποθετηθούν στη θέση τους όσα υπάρχουν και τα άλλα μόνον να υποδηλωθούν.
Από άγνοια τέτοιων δεδομένων κάποιοι επικριτές αντιλαμβάνονται αυτές τις ασυνέχειες ως σχεδιαστικό βίτσιο. Αγνοώντας τα αρχαιολογικά δεδομένα και βαφτίζοντας την προηγούμενη κατάσταση «ιερή» κατακεραυνώνουν και «φρίττουν». Η βαθιά γνώση του αρχαιολογικού παζλ από τον Κορρέ και τους συνεργάτες του οδηγεί στην αποκατάσταση των αρχαίων σχημάτων και βοηθάει σε μια πιο σύνθετη βίωση του χώρου.
Οποιαδήποτε συζήτηση και κριτική προϋποθέτει βαθιά γνώση των δεδομένων του παζλ και δεν προσφέρεται για επιπόλαιες γνωματεύσεις, πόσο μάλλον για μικροκομματικές αντιπαραθέσεις. Οπως μας εξήγησε ο Μανόλης Κορρές στην επίσκεψή μας στην Ακρόπολη, η μελέτη των λίθινων επιφανειών μοιάζει με αρχαίο πάπυρο με πολλές σβησμένες λέξεις που μόνο έμπειροι φιλόλογοι μπορούν να αποκαταστήσουν, ώστε να κατανοηθεί το περιεχόμενο.
Ο υψηλού κύρους τόμος για την Ακρόπολη, των εκδόσεων Picard (Παρίσι 2003) περιέχει ειδική αναφορά στην επιστημονική συμβολή του Κορρέ ως τη (διεθνώς) σημαντικότερη για την αρχιτεκτονική και την ιστορική τοπογραφία της Ακρόπολης. Κάθε συζήτηση πρέπει να λαμβάνει υπόψη της τα συγκεκριμένα δεδομένα.
* Η κ. Μαρία Κοκκίνου και ο κ. Ανδρέας Κούρκουλας είναι αρχιτέκτονες.