Η υπομονή είναι σαν τη γλώσσα. Την ελέγχεις ώς ένα σημείο – συχνά και πέρα από αυτό. Με δυο λόγια, μπορεί εύκολα να σου ξεφύγει. Ετσι και η δική μου. Σήμερα το πρωί, για πρώτη φορά από τότε που γνωριστήκαμε, είπα στον 11χρονο γιο μου «άι στο διάολο». Ενα μεγαλειώδες, παχύ και σε εξαιρετικά υψηλούς τόνους, «άι στο διάολο» γέμισε το στόμα μου στις 07.55. Η αφορμή ήταν σχετικά ασήμαντη (δεν σηκωνόταν από το κρεβάτι του και θα αργούσαμε στο σχολείο), η οργή μου όμως όχι. Μετά του ζήτησα συγγνώμη, εξηγώντας ότι δεν απευθυνόμουν σε εκείνον, αλλά στην όλη κατάσταση, στο σύστημα, στην Κεραμέως, στο μυαλό μου, στη μάνα που τον γέννησε. Ωστόσο, αισθάνθηκα ότι πλέον είχα διαβεί τον Ρουβίκωνα. Τι σόι μάνα είναι αυτή που μιλάει έτσι στο παιδί της;
«Σε μια εποχή που οι γυναίκες υποτίθεται ότι είναι πιο απελευθερωμένες από ποτέ, η σύγχρονη μητρότητα έχει γίνει αυστηρά τελειομανής», γράφει στον Guardian («Parent trap: why the cult of the perfect mother has to end») η Eλιάν Γκλέιζερ (Eliane Glaser), συγγραφέας του βιβλίου «Motherhood: A Manifesto».
Ομως, ενώ τα δίκτυα υποστήριξης των διευρυμένων οικογενειών και των στενά δεμένων κοινοτήτων, τα λεγόμενα safety nets, έχουν εξαφανιστεί, οι προσδοκίες και οι απαιτήσεις όσον αφορά τις μητέρες γίνονται όλο και μεγαλύτερες. Σε αυτό το πλαίσιο, εξηγεί, «το να χάνεις την ψυχραιμία σου –κάτι στο οποίο κανένας άνθρωπος δεν έχει ανοσία– θεωρείται ευρέως μη αποδεκτό». Με ελάχιστες εξαιρέσεις, άλλωστε, η σύγχρονη συμβουλευτική υπήρξε ανέκαθεν απίστευτα αυστηρή με τις μητέρες. Ακόμη και αν βρίσκεσαι στα πρόθυρα της νευρικής κατάρρευσης, οφείλεις πάντα, όπως υποστηρίζει η Αμερικανίδα ψυχολόγος Σούζαν Γκελμπ, να είσαι «στα καλύτερά σου». Τι κι αν εβδομήντα χρόνια νωρίτερα, η Σιμόν ντε Μποβουάρ έγραφε στο «Δεύτερο Φύλο», ότι οι μητέρες που προσπαθούν να είναι καλές συνέχεια, εγκαταλείπουν την ευχαρίστηση και την προσωπική τους ζωή, υιοθετούν τον ρόλο του θύματος και επιδεικνύοντας τη δυσφορία τους, προκαλούν αισθήματα ενοχής στο παιδί, που είναι πιο επιβλαβή από οποιαδήποτε άλλη επιθετική αντίδραση. Στη διάρκεια των 11 τελευταίων ετών, έχω συναναστραφεί πολλούς τύπους μαμάδων. Με τις συμμαθήτριές μου να έχουν μπει στο κουρμπέτι πολύ νωρίτερα από μένα, οι νέες γνωριμίες μου ανήκουν αναπόφευκτα σε διαφορετική ηλικιακή ομάδα, πιο «φρέσκια», και ενδεχομένως λιγότερο κουρασμένη. Ευτυχώς, με μία έννοια, που κοινωνικά τα πράγματα στην Ελλάδα εξελίσσονται με ρυθμούς χελώνας: παρότι μας χωρίζουν από 5 έως 10 χρόνια, οι διαφορές μας δεν είναι και τόσο εμφανείς, επομένως μπορούμε να συνεννοούμαστε μια χαρά. «Πάλι καλά που υπάρχουν και αυτά τα ανακουφιστικά ψήγματα ειλικρίνειας έξω από το περιορισμένο πλαίσιο του σχολείου», γράφει η Γκλέιζερ, αναφερόμενη στις δικές της σχέσεις με άλλες μητέρες και προσθέτει: «Ο ρεαλισμός είναι μια πολιτική πράξη: χτίζει αλληλεγγύη και καλύτερες συνθήκες».
Πώς χτίζεται όμως αυτή η αλληλεγγύη; Με το μοίρασμα – θεωρώ. Πέρα από το γεγονός ότι είμαστε μαμάδες, όλες κουβαλάμε στις πλάτες μας ένα αρκετά ζόρικο οικογενειακό παρελθόν, με διαζύγια, οικονομικά προβλήματα, δυσκολεμένες σχέσεις, αρρώστιες και φυσικά, απώλειες. Ολες, επίσης, φέρουμε το στίγμα των ακυρώσεων των γονιών μας. Λίγες όμως θα ξοδέψουμε χρόνο και χρήμα για να το αποβάλουμε πριν αυτό «μεταδοθεί» και στα δικά μας παιδιά. Η κρίση, το άγχος, οι σχέσεις που γίνονται όλο και πιο απαιτητικές, ο χρόνος που τρέχει σαν τρελός, οι δουλειές που δεν πληρώνουν αρκετά, όλα τέλος πάντων, δεν αφήνουν δυστυχώς πολλά περιθώρια για ενδοσκόπηση. Ετσι, αναγκαστικά η φροντίδα του εαυτού, παρότι τόσο πολύτιμη, περνάει σε δεύτερη μοίρα, μένει παραμελημένη και παραγκωνισμένη. Και τότε έρχεται αυθόρμητα ένα «άι στο διάολο» για να μας ξυπνήσει.
Ούτε πρώτη ούτε τελευταία
Πριν από κάτι χρόνια, όταν ο Ιάσονας ήταν γύρω στα 3, είχα δει ένα αυτοβιογραφικό one-man show του Αμερικανού σκηνοθέτη Μπομπ Ουίλσον στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση. Στην αρχή του μονολόγου του, ο Ουίλσον αναπαριστούσε τις γκριμάτσες μανάδων που απαντούσαν σε απλές ερωτήσεις σχετικά με τη μητρότητα. Αυτό που έβγαινε ήταν περισσότερο τραγικό παρά κωμικό. Τα πρόσωπα των γυναικών, ακόμη και όταν έδιναν τις «σωστές» απαντήσεις, συσπώντο μαρτυρώντας φόβο, αγωνία, πόνο, κόπωση, μέχρι και δολοφονικές διαθέσεις! Στη διάρκεια της παράστασης αισθάνθηκα δυσθυμία, όχι επειδή με είχε ενοχλήσει η αντίδραση των γυναικών, αλλά για το ακριβώς αντίθετο. Αναγνώριζα τα δικά μου συναισθήματα, και ντρεπόμουν γι’ αυτό.
«Πολύ συχνά, τα αναπόφευκτα μειονεκτήματα της μητρότητας αποσιωπώνται μην τυχόν και οι νέες γυναίκες αποθαρρυνθούν από το να γίνουν μάνες», λέει η Γκλέιζερ. Ταυτόχρονα, οποιοδήποτε παράπονο εκφράσει μια μητέρα, αντιμετωπίζεται ως «κριτική» προς τα παιδιά της, ως απόδειξη «κακής μητρότητας», ακόμη και αχαριστίας. Εξ ου και το «νομίζεις ότι είσαι η πρώτη γυναίκα που κάνει παιδί;» – μια ατάκα που φαίνεται ότι εκστομίζεται και εκτός ελληνικών συνόρων.
Oι «μύθοι» για το παρελθόν
«Είναι πολύ δύσκολο να μεγαλώνεις παιδιά σήμερα», παραδέχτηκε τις προάλλες στη φίλη μου την Π. η μάνα της, προς επίρρωση όλων των παραπάνω. Οταν είδε την απορία της κόρης της, της εξήγησε συνοπτικά ότι στην εποχή της «τα πράγματα ήταν πολύ πιο απλά».
Η ίδια η Γκλέιζερ θεωρεί «μύθο» το ότι στο παρελθόν οι γυναίκες θυσιάζονταν για να μεγαλώσουν τα παιδιά τους και ότι τα πράγματα άλλαξαν μόνο όταν διείσδυσαν στον χώρο της εργασίας ή των σπουδών.
«Αυτή η ιστορία ηθικής είναι ψευδής. Πριν από τον 20ό αιώνα υπήρχαν οι τροφοί, οι άνθρωποι πάρκαραν τα καρότσια τους στους δρόμους χωρίς να φοβούνται, τα παιδιά τα πρόσεχαν οι γείτονες ή τα έπαιρναν μαζί στη δουλειά». Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που η γνωστή παροιμία «It takes a village to raise a child» («Χρειάζεται ένα χωριό για να μεγαλώσεις ένα παιδί»), παρότι αφρικανική, βρήκε ευρεία εφαρμογή στις δυτικές κοινωνίες, τουλάχιστον εκείνες τις εποχές.
Ο πατέρας μου μού έλεγε ότι η μάνα του ουδέποτε είχε ασχοληθεί με τα τρία παιδιά της, τα οποία είχε αναθέσει από νωρίς σε Γερμανίδες γκουβερνάντες και όταν αυτές έλειπαν, τα πάσαρε στη μικρότερη αδερφή της. Αντίστοιχα, η μάνα μου –όπως και τα τέσσερα αδέρφια της– πέρασε ένα μεγάλο μέρος της σχολικής της ζωής στο εξωτερικό, χωρίς τους γονείς της, μονάχα υπό την εποπτεία και καθοδήγηση της Ζ., της Ελληνίδας νταντάς της. Θα μου πεις, μιλάς για δύο οικογένειες όχι τόσο χαρακτηριστικές της εποχής, με την έννοια ότι είχαν οικονομική άνεση. Η ουσία ωστόσο δεν αλλάζει.
Η μητρότητα είναι ένα από τα μικρά αλλόκοτα μυστικά της σύγχρονης κοινωνίας, ισχυρίζεται η Γκλέιζερ. Παρόλο που μετράμε ήδη περισσότερα από 100 χρόνια φεμινισμού –μαζί με τα 50 χρόνια του «δεύτερου κύματος»– στη διάρκεια των οποίων ξοδεύτηκαν άπειρες ώρες για να απαλλαγούμε από την «οικιακή σκλαβιά», οι μανάδες εξακολουθούν να πληρώνονται λίγο και να δουλεύουν πολύ, να τις εκμεταλλεύονται, να τις αγνοούν, να τις απομονώνουν και να τις κάνουν να αισθάνονται «ένοχες» είτε επειδή έκαναν επισκληρίδιο και δεν θήλασαν είτε γιατί δεν πρόλαβαν να μαγειρέψουν.
«Politics-free ζώνη»
Η Γκλέιζερ θεωρεί ότι η μητρότητα έχει γίνει μια περίεργη «politics-free ζώνη», ενώ στον ορίζοντα δεν διαφαίνεται κανένα κίνημα #MeToo που να την αφορά. Μάλιστα κατά την ίδια, μόνο και μόνο η «μακροζωία» του φεμινισμού συνιστά πρόβλημα: το νόμισμα έχει ακόμη την ίδια όψη, όμως εμείς θέλουμε να προχωρήσουμε κι άλλο.
Ουδείς αμφισβητεί, εννοείται, ότι έχουν γίνει σημαντικά βήματα σε σχέση με την περίθαλψη, τις συνθήκες εργασίας, την ισότητα κ.λπ. Ομως η δουλειά αυτή υπολείπεται τελικά εκείνης που ρίχνουν νυχθημερόν οι σημερινές μανάδες. «Η μητρότητα είναι η ανολοκλήρωτη δουλειά του φεμινισμού», καταλήγει η Γκλέιζερ και ποιος θα μπορούσε να διαφωνήσει μαζί της…
Το έργο της
Η Eλιάν Γκλέιζερ είναι συγγραφέας, ραδιοφωνική παραγωγός και ερευνήτρια στο School of Advanced Study, του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Γράφει για τον Guardian, το Prospect, και το London Review of Books και συνεργάζεται με το BBC Radio 4 και 3. Εχει γράψει τα εξής βιβλία: «Motherhood: A Manifesto» (Fourth Estate, 2021) – κυκλοφορεί στις 27 Μαΐου, «Elitism: A Progressive Defence» (Biteback, 2020), «Anti-Politics: On the Demonization of Ideology, Authority and the State» (Repeater, 2018), «Get Real: How to See Through the Hype, Spin and Lies of Modern Life» (Fourth Estate, 2012). Περισσότερα στο https://elianeglaser.org.
* Η κ. Αλεξάνδρα Χαΐνη είναι δημοσιογράφος.