ΓΙΑΝΝΗΣ ΔΡΟΣΟΣ
The Flight of Icarus: European
Legal Responses Resulting
from the Financial Crisis
εκδ. Hart Publishing, σελ. 420
Στον συνταγματικό μας λόγο συχνά επικρατεί η επίκαιρη και εν θερμώ γραφή, αυτή που συναρτάται με τα άμεσα πολιτικά επίδικα και αποτυπώνει, σαν φωτογραφία, τη στιγμή. Την προηγούμενη δεκαετία της οικονομικής κρίσης πολλά ειπώθηκαν –και δικαίως– για το Σύνταγμα. Λίγα χρόνια μετά την έξοδο της χώρας από τα μνημόνια, ουδείς αμφιβάλλει ότι αυτό άντεξε, αλλά και ότι άλλαξε. Την καταγραφή και τη νομική αποτίμηση της κρίσης, στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, κομίζει, με βλέμμα ολιστικό, το νέο βιβλίο του ομότιμου καθηγητή της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ Γιάννη Δρόσου με τίτλο «The Flight of Icarus: European Legal Responses Resulting from the Financial Crisis» (Hart Publishing, Oxford – New York, 2020, σελ. 420). Και τούτο με την ευεργετική απόσταση του χρόνου, που προσδίδει στο έργο χαρακτήρα (ανα)στοχαστικό, μακριά από τη δέσμευση και την κοντόφθαλμη πρόσληψη της συγκυρίας.
Λίγοι ήταν οι καθηγητές Νομικής που πέτυχαν να αναγνωριστούν στο εξωτερικό και να εκδώσουν σημαντικά ξενόγλωσσα έργα, δεδομένης της αντικειμενικής εσωστρέφειας του ελληνικού δικαίου. Η πολυσέλιδη μελέτη του Γιάννη Δρόσου έχει εμβέλεια διεθνή, καθώς ο ερευνητικός της στόχος –και το κοινό της– ξεπερνάει για τα καλά τα σύνορά μας. Το πεδίο της είναι κατεξοχήν διαλογικό και συνίσταται στην ανατομία της σχέσης μεταξύ του εθνικού μικρόκοσμου και του ευρωπαϊκού μακρόκοσμου. Η μέθοδος του συγγραφέα, όπως την έχουμε απολαύσει στο «Δοκίμιο Ελληνικής Συνταγματικής Θεωρίας», παραμένει επιστημονικά κριτική και ο λόγος του αιχμηρός, με ακρίβεια χειρουργική. Ο αλληγορικός τίτλος του βιβλίου, οι παραπομπές στον Μπρεχτ και στον Τόμας Μαν, όπως και το υπέροχο σκληρό εξώφυλλο, με τον πίνακα του Μπρίγκελ, προδιαγράφουν και συμβολικά την οπτική του.
Η αναγκαιότητα των μνημονίων δεν θα γίνει ποτέ για τον Δρόσο ένα success story, ούτε θα αποδοθεί (μόνο) στην εθνική υστέρηση. Είναι, στην πραγματικότητα, μια οδυνηρή, ιδίως για τους άτυχους λαούς – οφειλέτες που εξαρτώνται από τους κυρίαρχους λαούς – πιστωτές, ευρωπαϊκή ιστορία, ένα περιπετειώδες δικαιοπολιτικό roman που αξίζει να (ξανα)διαβάσουμε. Για λόγους υπαρξιακούς, που αφορούν την ταυτότητά μας, όπως μαρτυρεί και το ύφος του πονήματος. Δεν μοιάζει εδώ να επιλέγει ο συγγραφέας το θέμα του, αλλά το αντίθετο.
Για τον Δρόσο, η οικονομική κρίση προκύπτει ως μια αλληλουχία προπατορικών αμαρτημάτων και λανθασμένων ή ατυχών χειρισμών. Κατ’ αρχάς, δομικών, όπως η ασυμμετρία στην αρχιτεκτονική της Ενωσης (π.χ. ο διαχωρισμός οικονομικής και νομισματικής πολιτικής) και η αλαζονική αφέλεια των συντακτών των Συνθηκών, που δεν είχαν προβλέψει απολύτως κανένα μηχανισμό για τη διαχείριση κρίσης. Ακολούθως, πολιτικών, όπως η ανοχή στα «Greek Statistics», δείγμα της ανεπαρκούς πρόληψης του εκτροχιασμού μας, και αξιακών, με κορυφαία την αναγωγή της δημοσιονομικής πειθαρχίας σε θεμελιώδη κανόνα –Grundnorm– της Ενωσης. Ως συνέπεια αυτών των επιλογών και αστοχιών επήλθε η τέλεια καταιγίδα για τις χώρες που υπάχθηκαν σε προγράμματα προσαρμογής, κυρίως για την Ελλάδα και την Πορτογαλία. Στο (μετα)μνημονιακό τοπίο, η κρατική κυριαρχία βάλλεται στον πυρήνα της. Διασώζεται ως μια τυπική αρμοδιότητα, αλλά απογυμνώνεται σταδιακά, εκπίπτει σε μια αναγκαστική συναίνεση. Η οικονομία, με άλλα λόγια η δημοσιονομική ορθοδοξία, αποπολιτικοποιεί την ίδια την πολιτική και το δίκαιο ορίζεται κυνικά σε τιμές νομίσματος. Η κρίση επέφερε την περίφημη αλλαγή παραδείγματος: η έκτακτη ανάγκη της διάσωσης του ευρώ θεμελίωσε τη νέα θεσμική και συνταγματική κανονικότητα της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Διακυβέρνησης. Τα μνημόνια συνετέλεσαν σε μια οριακή στροφή του πολιτεύματος. Τα ρούχα του αυτοκράτορα, η μορφή του Συντάγματος, έμειναν άθικτα, αλλά πλέον, μας προειδοποιεί ο καθηγητής του συνταγματικού δικαίου, άλλος είναι αυτός που κατοικεί το σώμα και την ψυχή του.
Απαισιοδοξία
Η «Πτήση του Ικαρου» δεν είναι μια αποστειρωμένη νομική μελέτη, ούτε βέβαια ένα πολιτικό μανιφέστο, καθώς ισορροπεί αρμονικά ανάμεσα στην εξαντλητική τεκμηρίωση και την ερμηνευτική χάρη και λεπτότητα του συγγραφέα. Το εκτενές χρονολόγιο, οι εμπνευσμένες παρενθετικές και δοκιμιακές σκέψεις και το δεμένο διεπιστημονικό τρίπτυχο της ανάλυσης (δίκαιο-οικονομία-πολιτική), συγκροτούν ένα μοναδικό, σε έκταση και βάθος, πανόραμα της εμπειρίας της κρίσης. Μένει να αποδειχθεί αν θα δικαιωθεί, εκτός από την έρευνα, και η απαισιοδοξία του συγγραφέα για το ευρωπαϊκό εγχείρημα. Ερώτημα που θα απαντηθεί στον μακρύ ιστορικό χρόνο, στον οποίο δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα επιβιώσει το βιβλίο του Γιάννη Δρόσου, ως μείζον έργο της εποχής του.
* Ο κ. Γιώργος Καραβοκύρης είναι επίκουρος καθηγητής Νομικής ΑΠΘ.