ΜΙΚΗΣ Ι. ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ
Η Δευτέρα Πολιορκία του Μεσολογγίου
πρόλ.: Πασχάλης Μ. Κιτρομιλήδης
εκδ. Καλλιγράφος
«Η Δευτέρα Πολιορκία του Μεσολογγίου» είναι ο τίτλος της ομιλίας που εκφώνησε ο φιλόλογος Μίκης Ι. Κιτρομηλίδης στην επιμνημόσυνη συγκέντρωση για την επέτειο της εξόδου του Μεσολογγίου, την οποία πραγματοποίησε ο Ελληνικός Πνευματικός Ομιλος Κύπρου στο Παγκύπριο Γυμνάσιο στις 12 Απριλίου 1952. Το μεστό περιεχομένου κείμενο δημοσιεύθηκε στο «Δελτίον του Πνευματικού Ομίλου Κύπρου» (1954-1955). Ο συμβολισμός είναι εμφανής: Η Κύπρος αναζητούσε τότε επίμονα και με απαράμιλλο ηρωισμό την απελευθέρωσή της από τη βρετανική αποικιακή κατοχή και την ένωσή της με τη μητέρα Ελλάδα, η οποία, τελικά, 22 χρόνια αργότερα την οδήγησε στην απόλυτη συμφορά.
Πρόκειται για ένα υψηλής αισθητικής μικρό βιβλίο 32 σελίδων με εννέα ασπρόμαυρους ολοσέλιδους πίνακες (χαρακτικά, ελαιογραφίες, λιθογραφίες, ξυλογραφίες), αρμονικά εγκατεσπαρμένους στο κειμενικό σώμα με το οποίο συνομιλούν. Στην τέταρτη σελίδα αποτυπώνεται η έγχρωμη, συγκλονιστική ελαιογραφία του Ευγένιου Νταλακρουά «Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου (1826)». Οι Εκδόσεις «Καλλιγράφος» προσφέρουν στο ευρύ κοινό κατά το επετειακό έτος 2021 ένα κομψοτέχνημα συλλεκτικής αξίας, σεμνή σπονδή στη μνήμη μιας σπουδαίας πνευματικής φυσιογνωμίας.
Οι συμβολισμοί
Το έργο προλογίζει με ποιότητα και πυκνότητα λόγου ο γιος του συγγραφέα, Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, ο οποίος, ήδη στην πρώτη παράγραφο, συνοψίζει έξοχα τους υψηλούς συμβολισμούς που εμπεριέχει το όνομα της Ιερής Πόλης: «Το Μεσολόγγι ως εμβληματικός τόπος μνήμης, ως αρχέτυπο θυσίας, ως σύμβολο ελευθερίας, έχει αποβεί στην κοινή συνείδηση του νέου ελληνισμού αστείρευτη πηγή συγκινήσεων και απαράμιλλο πρότυπο που καθορίζει τα ηθικά μέτρα και τις αξίες της συνύπαρξης και των συλλογικών επιδιώξεων μιας κοινωνίας η οποία επιθυμεί να υπάρχει ως ελεύθερο έθνος».
Ο πολλά υποσχόμενος συγγραφέας, με πλούσια εκπαιδευτική, συγγραφική και επαναστατική δράση, το νήμα της ζωής του οποίου κόπηκε τραγικά νωρίς (1914-1961), αφήνοντας την επίσης φιλόλογο εκπαιδευτικό σύζυγό του Μάγδα Πασχαλίδου και τα τρία μικρά παιδιά τους, εξιστορεί την πολιορκία της πόλης από τον Απρίλιο του 1825 έως την έξοδο, ένα χρόνο αργότερα, στις 10 Απριλίου 1826. Δεν πρόκειται για έναν συνηθισμένο καθαρευουσιάνικο, ρητορικό λόγο, όπως συνηθιζόταν την εποχή εκείνη, με μεγαλοστομίες και ψεύτικα λόγια φιλοπατρίας, αλλά για μια συγκροτημένη ανάλυση των ιστορικών γεγονότων, με εκτενή χρήση της εφημερίδας του Ιωάννη-Ιάκωβου Μάγερ «Ελληνικά Χρονικά». Από την αφήγηση αναδύεται το αγωνιστικό πάθος για τη λευτεριά, χωρίς να ορρωδούν ούτε στο ελάχιστο οι εξαθλιωμένοι από την πείνα, τις στερήσεις και τις αρρώστιες γενναίοι υπερασπιστές της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, τα τεράστια ψυχικά αποθέματα των οποίων προκάλεσαν παγκόσμιο θαυμασμό και διόγκωσαν το κύμα φιλελληνισμού, το οποίο συνέβαλε αποφασιστικά στην απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό.
Η ομιλία του Κιτρομηλίδη αποτελεί υπόδειγμα νεοελληνικού λόγου. Ο κοφτός λόγος και η μουσικότητα των λέξεων δραματοποιούν εμφατικά την περιγραφή: «(Οι λίγες χιλιάδες απλοϊκού λαού) Πιστέψανε πολύ. Και πονέσανε πολύ. Και γίνανε μεγάλοι χωρίς να το επιδιώξουν, χωρίς να το υποψιαστούν». Η όμορφη δημοτική γλώσσα καταυγάζει το αγωνιστικό πάθος των απλών ανθρώπων που «θυσίασαν χωρίς επίδειξη, χωρίς παράπονο, τη χαρά και τη ζωή τους στον πανύψηλο βωμό της λευτεριάς». Ο συγγραφέας σχεδίασε προσεκτικά τη στρατηγική της ομιλίας του. Η διήγηση ξεκινά με το συγκλονιστικό δημοτικό τραγούδι «Ο Νότης ετραγούδαε στου Μάρκου το κιβούρι». Ο Νότης Μπότσαρης, ηρωικός αρχηγός της επαναστατημένης φρουράς του Μεσολογγίου, ξεσπά σε μοιρολόι πάνω στον τάφο του Μάρκου Μπότσαρη, σκηνικό πανάρχαιο που παραπέμπει στο μεγάλο πένθος της πατρίδας. Ο Κιτρομηλίδης περνά φυσικά και αβίαστα ένα μεγάλο διαχρονικό μήνυμα: «Τα δάκρυα των μεγάλων είναι ο τραγικός επίλογος των εθνικών συμφορών, είναι ίσως το βάλσαμο της παρηγοριάς για την πληγωμένην εθνικήν ψυχή».
Ο συγγραφέας δεν μιλά ως ψυχρός αναλυτής των ιστορικών γεγονότων, αλλά ως ευαίσθητος άνθρωπος και λογοτέχνης: «Οταν άρχισε η Δευτέρα Πολιορκία, υπήρχαν στο Μεσολόγγι 12 χιλιάδες ψυχές». Δεν πρόκειται, επομένως, για έναν ψυχρό αριθμό ανθρώπων, μαχητών και γυναικόπαιδων. Με τη συνειδητή επιλογή της λέξης «ψυχή» ο Κιτρομηλίδης αναφέρεται στην ηθική και συναισθηματική φύση του ανθρώπου, σε αντίθεση με τη βιολογική και διανοητική του υπόσταση.
Η αποθέωση
Η περιγραφή του δράματος ραγίζει κάθε ανθρώπινη καρδιά. Ο επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ και ο Χρήστος Καψάλης αναλαμβάνουν την τελευταία σκηνή του δράματος που δεν είναι άλλη από την ηρωική αποθέωση μέσα στις φλόγες. Το Μεσολόγγι πέρασε στην αθανασία. Ο Κωστής Παλαμάς, «Η δόξα στο Μισολόγγι (1826-1926)», αποτύπωσε σε ένα μόλις στίχο την αιώνια ευγνωμοσύνη του Εθνους: «Η θύμηση άχρονη μπροστά σου θα γονατίζει».
Το βιβλίο που παρουσιάζουμε εδώ εμπεριέχει ένα βαθύ συμβολισμό, 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821: Το Μεσολόγγι και ο αγώνας των υπερασπιστών του, όπως περιγράφεται και στους «Ελεύθερους πολιορκημένους» του Διονύσιου Σολωμού, αντιπροσωπεύει μετωνυμικά ολόκληρη τη σκλαβωμένη Ελλάδα, τον ηρωισμό και το ηθικό μεγαλείο ενός υπέροχου λαού.
* Ομότιμος καθηγητής Γλωσσολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.