Ενα παράξενο γλυπτό σαν πτερύγιο καρχαρία αναδύθηκε στο υπόγειο του χώρου «Οχτώ», απέναντι από το Πολυτεχνείο, για να εξαφανιστεί ξανά, όπως τόσα έργα που παρουσιάστηκαν στο κέντρο της Αθήνας, την περίοδο του καλοκαιριού. Eκαναν την ολιγοήμερη εμφάνισή τους, αφήνοντας το ίχνος τους στη μνήμη ενός συγκεκριμένου κύκλου επισκεπτών, για να χαθούν στα στούντιο όπου φτιάχτηκαν.
Αυτή είναι η μοίρα των εικαστικών εκθέσεων: εξαερώνονται. Ειδικά οι ντόπιοι καλλιτέχνες (που δείχνουν πολλοί, μα είναι μετρημένοι στα δάχτυλα) φαίνεται να έχουν αποδεχτεί την αλυσίδα που σέρνουν μόνιμα, δώρο από το μικροκλίμα της ελληνικής σκηνής. Μπόλικη εργασία, ελάχιστη αναγνώριση, μηδαμινή οικονομική στήριξη, απογοήτευση, πείσμα. Ματαιότητα και ελευθερία μαζί. Οι συνθήκες είναι ιδανικές, σχεδόν ασφυκτικά ανακουφιστικές.
Βέβαια, το έργο της Φωτεινής Παλπάνα, με τίτλο «Islands on my mind grow on my back», εξακολουθεί να κινείται παρά το τέλος της έκθεσης «Συστήματα, Οργανισμοί, Συμβίωση», αφού ακολουθεί τη δική του διαδρομή. Με μια αδιαφορία για οτιδήποτε κυλάει πλάι του, υπογραμμίζει και τελικά αναιρεί την ιδέα της επιμέλειας: δεν νοιάζεται για συμβίωση, ζει μόνο του, εκτός συστήματος, κι ενώ θα μπορούσε να είναι μέλος ενός οργανισμού, δεν είναι. Τα καλά έργα έχουν την ικανότητα να ξεφεύγουν από οποιαδήποτε επιμελητική πρόταση, να τη σβήνουν.
Στην πραγματικότητα, η Φωτεινή παρουσίασε δύο μεγάλα κομμάτια, δύο πτερύγια, από ένα σύνολο τεσσάρων που ετοίμασε στο εργαστήριό της, συνεχίζοντας τις δοκιμές που είχε ξεκινήσει πέρυσι, με συστατικά που χρησιμοποιεί την τελευταία πενταετία: τσιμεντοειδή δομικά υλικά, ακρυλικό χρώμα, πολυεστερική ρητίνη.
Η Φωτεινή είναι πολύ αδύνατη κι αυτός είναι ο λόγος που τα έργα της είναι τόσο βαριά, τόσο πολύτιμα. Oταν δουλεύει, τα χέρια της δυναμώνουν, γίνονται γιγάντια, για να συρρικνωθούν πάλι, με την ολοκλήρωση της διαδικασίας, σε χέρια κοριτσιού. Σε ένα σημείωμα που μου έστειλε τις προάλλες, έγραφε: «Η κλίμακα και τα βάρη δείχνουν τα όρια των δυνατοτήτων μου. Ιδανικά θα ήμουν πολύ δυνατή ή με κάποια υπερδύναμη στα χέρια».
Καθώς αποφεύγει κάθε είδους θεωρητική ατζέντα, καταφέρνει να στέκεται σε μια θέση που οι περισσότεροι εικαστικοί έχουν μάθει να αγνοούν. Το ανθεκτικό έργο έρχεται μέσα από την επεξεργασία του πραγματικού βιώματος, ακόμα κι όταν βλασταίνει στο περίφημο πεδίο της πολιτικής τέχνης – εφόσον υπάρχει τέτοιο πράγμα. Ο χρόνος έχει επιβεβαιώσει πως η πολιτική τέχνη συντελείται από βαθιές τομές στο προσωπικό τραύμα. Αν σκύψει κανείς στην πληγή, θα δει ένα πτερύγιο να σουλατσάρει στο αίμα.
Η περίπτωση της Φωτεινής είναι αξιοπρόσεκτη, μα σίγουρα δεν είναι η μόνη. Απλώς για μένα αντιπροσωπεύει εκείνο το μοντέλο που σπανίζει πλέον στην εποχή μας και χαρακτηρίζεται από τη σιωπή, τη μανία και τη βιαιότητα, βασικές ιδιότητες μιας ομάδας ανθρώπων που επιμένει να δρα στο περιθώριο μιας ανιαρής επισημότητας: σιωπηλά, βίαια, συγκεντρωμένα. Oπως ένα κοπάδι καρχαρίες.
Θυμάμαι πέρυσι είχα συναντήσει τη Φωτεινή στο εργαστήριό της, στον Σταθμό Λαρίσης. Τότε προσπαθούσε να φτιάξει ένα γλυπτό που ν’ απλώνεται στο πάτωμα, έναν ανάγλυφο χάρτη. Μια μακέτα με πράσινους τσιμεντένιους λόφους και κόκκινα νερά που αργότερα χώρισε σε τμήματα. Το ονόμασε «My dream landscapes call for electric arms», ίσως επειδή ήταν ένα εξωπραγματικό τοπίο το οποίο την προέτρεπε ν’ εκδηλώσει τη δύναμη που κρύβει προσεκτικά στην καθημερινή της ζωή. Να αποκαλύψει, κάτω από τα μανίκια, τα ηλεκτρικά της όπλα.
Τις προάλλες επικοινώνησα μαζί της. Βρισκόταν στην Πάρο, έστηνε ένα παλαιότερο γλυπτό στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Παροικιάς. Περίμενε τον γερανό να μεταφέρει τα βάθρα –μίμοι βράχων– προκειμένου να στηριχτεί ένα μαύρο δίχτυ αράχνης, υλοποιημένο σε τρεις ενότητες από λαμαρίνα σιδήρου. «Δυστυχώς δεν γίνονται όλα με τα χέρια», μου εξήγησε. «Θα το προσθέσω στο άρθρο», της είπα. «Μην το κάνεις», είπε. Και το έκανα.