Με τόσες παραστάσεις, εκδόσεις, αφιερώματα και εκδηλώσεις για τη Μαρία Κάλλας που ξεπηδούν κάθε τόσο σε Ελλάδα και εξωτερικό, θα μπορούσε να αναρωτηθεί κάποιος καχύποπτος, μήπως ακόμα και η Μαρίνα Αμπράμοβιτς καταπιάνεται με την κορυφαία σοπράνο, ακολουθώντας μια νοσταλγική τάση με μεγάλη ζήτηση. Να λοιπόν η ευκαιρία του: η πολυσυζητημένη Σέρβα περφόρμερ και εικαστικός βρίσκεται στην Αθήνα προκειμένου να παρουσιάσει στην Εθνική Λυρική Σκηνή το οπερατικό πρότζεκτ «Οι επτά θάνατοι της Μαρίας Κάλλας»· μια ερώτηση που μπορούμε να της θέσουμε στη διάρκεια της συνέντευξής μας, είναι η εξής: προς τι τόση έμφαση στους «θανάτους» της Κάλλας;
«Είναι πολύ απλό», αποκρίνεται η Μαρίνα Αμπράμοβιτς με τη σιγουριά που χαρακτηρίζει μια έμπειρη δημιουργό: «Eπικεντρώθηκα σε επτά ρόλους της που πεθαίνουν από έρωτα. Και υπάρχει και ένας όγδοος θάνατος, ο δικός της. H Κάλλας πέθανε εξαιτίας της ραγισμένης της καρδιάς. Δεν ήθελε να ζήσει αφότου πέθανε ο Ωνάσης. Παραλίγο κάποτε να πεθάνω και εγώ από έρωτα. Δεν μπορούσα να φάω, να κοιμηθώ, να αναπνεύσω. Εμένα με έσωσε η δουλειά μου, εκείνη όχι. Το να πεθαίνεις όμως από έρωτα είναι κάτι τόσο παλιό, όσο η ανθρωπότητα – δεν το επινόησα εγώ. Δεν θα υπήρχαν θεατρικά, βιβλία, ταινίες, έργα τέχνης απίστευτα, χωρίς τέτοια συναισθήματα».
«How to die»
Μια άλλη ερώτηση έχει να κάνει με τις απαρχές του ενδιαφέροντος της Αμπράμοβιτς για τη μεγάλη μονωδό. Καθισμένη σε μια μικρή αλλά άνετη αίθουσα του ξενοδοχείου της, πίνοντας καφέ ελληνικό (ή τούρκικο ή σλαβικό, το όνομα για εκείνη δεν έχει μεγάλη σημασία), μια απόλαυση από τα παλιά που για εκείνη συνιστά «θρησκευτική εμπειρία», η Αμπράμοβιτς έχει αρκετά να πει: για την πρώτη φορά που άκουσε τη φωνή της Μαρίας Κάλλας, στα δεκατέσσερά της· για την πρώτη της σκέψη να δημιουργήσει ένα έργο για εκείνη, το 1989, με τίτλο «How to die»: περιστρεφόταν γύρω από την ιδέα πως όταν βλέπουμε στην τηλεόραση έναν αληθινό θάνατο αλλάζουμε κανάλι, όταν όμως τον βλέπουμε στο σινεμά ή στην όπερα, ωραία απεικονισμένο, τότε ταυτιζόμαστε με το θύμα· μια άλλη φορά, το 2000, παραλίγο να πείσει σκηνοθέτες όπως ο Ρομάν Πολάνσκι να σκηνοθετήσουν ο καθένας από έναν επί σκηνής θάνατο μιας ηρωίδας που ενσάρκωσε η Μαρίας Κάλλας· «μέχρι που τέσσερα χρόνια πριν», διηγείται η Αμπράμοβιτς, «ο διευθυντής της Οπερας του Μονάχου μου πρότεινε να ανεβάσω σε όπερα το παλιό γαλλικό παραμύθι του “Γαλαζογένη”. Του είπα ότι δεν με ενδιαφέρει καθόλου, αλλά έχω μια άλλη ιδέα. Ετσι αρχίσαμε να δουλεύουμε. Δεν τα παρατάω ποτέ. Κάποια πρότζεκτ μου παίρνουν καιρό για να υλοποιηθούν. Το συγκεκριμένο, μου πήρε τον περισσότερο».
Αν και είναι sold out, έχει ενδιαφέρον να πούμε ότι οι «Επτά θάνατοι της Μαρίας Κάλλας», που παρουσιάζονται στην Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος της Εθνικής Λυρικής Σκηνής από τις 24 ώς τις 26 και από τις 28 ώς τις 29 Σεπτεμβρίου, αποτελούν μια περφόρμανς βασισμένη σε επτά μικρού μήκους ταινίες: η Αμπράμοβιτς, με συμπρωταγωνιστή τον Ουίλεμ Νταφόε, αναπαριστά επτά θανάτους ηρωίδων από όπερες των Μπελίνι, Μπιζέ, Ντονιτσέτι, Πουτσίνι, Βέρντι, τις οποίες ενσάρκωσε η Κάλλας, ενώ στο τέλος, η καλλιτέχνις θα δραματοποιήσει επί σκηνής τον αληθινό θάνατο της σπουδαίας υψιφώνου με τη μυθιστορηματική ζωή, στο Παρίσι το 1977. Εκτός από πασίγνωστες άριες που θα ερμηνεύσουν μονωδοί της Λυρικής, θα ακουστούν από την Ορχήστρα της και συνθέσεις του Μάρκο Νικοντίεβιτς, υπό τη διεύθυνση του Γιοέλ Γκαμζού.
Καλλιτεχνικό ζητούμενο
Και ενώ την Αμπράμοβιτς την έσωσε η δουλειά της, όπως η συγκεκριμένη, πολλές φορές παραλίγο να συμβεί το αντίθετο. Το 1974, σε μια γκαλερί της Νάπολης, η καλλιτέχνις αράδιασε σε ένα τραπέζι 72 αντικείμενα που το κοινό μπορούσε να χρησιμοποιήσει για να της προκαλέσει πόνο ή ηδονή: η περφόρμερ κατέληξε με ψαλιδισμένα ρούχα, τρυπημένη από αγκάθια, ενώ κάποιος την απείλησε με όπλο. Το 2010, στην περφόρμανς «The artist is present» στο MoMA, όπου οι θεατές κάθονταν απέναντί της όσο εκείνη παρέμενε ακίνητη για ώρες, η Αμπράμοβιτς κατασυγκινήθηκε όταν είδε να παίρνει θέση μπροστά της ο πρώην σύντροφός της και καλλιτέχνης Ιλάι. Καλλιτεχνικό ζητούμενο τέτοιων εγχειρημάτων ήταν η σχέση κοινού και δημιουργού. Εμαθε άραγε κάτι για τους ανθρώπους μέσα από την τέχνη της; «Είναι κάτι που το κάνω πενήντα χρόνια τώρα», λέει η Αμπράμοβιτς με ένα γλυκόπικρο μειδίαμα. «Αν σταθώ μπροστά από ένα άτομο ή ένα κοινό, τους νιώθω, νιώθω κάθε μόριο της ύπαρξής τους, το μαρτύριο και τη μοναξιά τους, τη χαρά και τη λύπη τους. Απλά τα νιώθω. Διαπιστώνω όλο και περισσότερο ότι δεν χρειάζομαι τίποτα πέρα από αυτό. Νομίζουμε ότι οι καλλιτέχνες χρειάζονται αντικείμενα για να πουν μια ιστορία, αλλά όχι: είμαστε μόνο εσύ και εγώ. Αυτό εννοώ όταν μιλώ για παρουσία του καλλιτέχνη, στο εδώ και στο τώρα, με τον νου και με το πνεύμα του».
Ποια αξία έχουν πλέον τέτοιες παρουσίες, τέτοιες περφόρμανς, σε έναν κόσμο που διαρκώς παρουσιάζει τον εαυτό του μέσα από κοινωνικά δίκτυα και από κάθε λογής κοινωνικές επιτελέσεις; «Πάρτε για παράδειγμα το πρόγραμμα “As one” που είχαμε παρουσιάσει το 2016 στο Μουσείο Μπενάκη», καταλήγει η Μαρίνα Αμπράμοβιτς. «Τότε, το μουσείο είχε πέντε επισκέπτες τη μέρα. Εκείνες τις εβδομάδες όμως πέρασαν από εκεί χιλιάδες, για να δουν πρωτοποριακές περφόρμανς μακράς διάρκειας. Ερχονταν γονείς με παιδιά, άλλοι έφερναν τους φίλους τους. Διαπιστώσαμε ότι η τέχνη της περφόρμανς έχει μεταμορφωτική δύναμη. Γιατί περιλαμβάνει αληθινές συναντήσεις και αντιπαραθέσεις, κάτι που δεν θα βρεις στο Instagram ή σε άλλα ψηφιακά μέσα. Είναι πρόβλημα αν τα παιδιά αντί να συνάπτουν στενούς δεσμούς μεταξύ τους, έχουν ψηφιακούς φίλους. Οχι ότι υπάρχει κάτι λάθος στην τεχνολογία. Υπάρχει όμως λάθος στην προσέγγισή μας».