Η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας του 2021, που εγκαινιάστηκε με καθυστέρηση εξαιτίας της πανδημίας, εμφανίζει σημαντικές ιδιοτυπίες. Στα εγκαίνια δεν υπήρχε ελεύθερη πρόσβαση στη, σχεδόν έρημη, Βενετία. Ωστόσο, η γενναία χειρονομία σηματοδότησε την επανέναρξη διαντιδράσεων στον φυσικό χώρο.
Ο επιμελητής της 17ης Μπιενάλε, Hashim Sarkis, έθεσε το ερώτημα «Πώς θα ζήσουμε μαζί;» επιζητώντας ένα νέο χωρικό κοινωνικό συμβόλαιο στο παγκοσμιοποιημένο πλαίσιο αυξανόμενων ανισοτήτων. Η ελληνική συμμετοχή σχολιάζει ένα εμβληματικό παράδειγμα: τον άξονα της Αριστοτέλους στη Θεσσαλονίκη, που σχεδιάστηκε πριν από 100 χρόνια, ως «Λεωφόρο της Κοινωνίας των Εθνών». Λειτουργεί σήμερα ως αστικός συμπυκνωτής για διαφορετικές χρήσεις και κοινωνικές ομάδες, υπογραμμίζοντας ότι οι νέες γεωγραφίες συνάφειας, ενταγμένες στην παγκοσμιότητα, προσαρμόζονται σε γεωιστορικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες.
Οι ανατροπές της πανδημίας μετατόπισαν τον αρχικό προγραμματισμό. Προσέδωσαν επείγουσες διαστάσεις στο κεντρικό ερώτημα «πώς θα ζήσουμε μαζί» και αντίστοιχα στον δικό μας προβληματισμό για τον κεντρικό άξονα της Θεσσαλονίκης. Ετσι, εμπλουτίσαμε την κεντρική ιδέα και αναπροσαρμόσαμε τον τρόπο έκθεσης. Επιλέξαμε βιώσιμους εκφραστικούς δρόμους και αποφύγαμε υπερβολές που χαρακτήριζαν τις σχεδιαστικές πρακτικές πριν από την κρίση της τελευταίας δεκαετίας.
Επιχειρώ εδώ μια, εκ των πραγμάτων, προσωπική αναφορά στην ελληνική συμμετοχή, που επιλέχθηκε έπειτα από διαγωνισμό του ΥΠΕΝ. Υλοποιήθηκε με πόρους του ΕΣΠΑ 2014-2020 και την πολύτιμη βοήθεια φορέων (ΑΠΘ, ΔΕΘ, Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης και Δήμος Θεσσαλονίκης). Επιχειρήθηκε διπλή έκθεση στη Βενετία και στη Θεσσαλονίκη, καθώς και διπλή έκδοση (το βιβλίο «Το Παλίμψηστο της Αριστοτέλους» και δίγλωσσος κατάλογος).
Στις 28 Οκτωβρίου, το ενδιαφέρον του πολυπληθούς κοινού της Μπιενάλε στη Βενετία εντοπίστηκε στην ελληνική ημερίδα, που οργανώθηκε από το ΥΠΕΝ και το Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ με συμμετοχή επιμελητών και προσκεκλημένων. Οι παρουσιάσεις επιλεγμένων προτάσεων και απόψεων εμπλούτισαν τους επίκαιρους προβληματισμούς για τον δημόσιο χώρο.
Ο εθνικός επίτροπος Ευθύμιος Μπακογιάννης, γενικός γραμματέας του ΥΠΕΝ, παρουσίασε την έκθεση ως σπουδαία και ουσιαστική συμμετοχή της χώρας για την «προστασία και ανάδειξη του αστικού χώρου» από τους Ελληνες δημιουργούς.
Οι επιμελητές Νίκος Καλογήρου, Μαρία Δούση, Δημήτριος Θωμόπουλος, Δημήτριος Κονταξάκης, Σοφοκλής Κωτσόπουλος και Θεμιστοκλής Χατζηγιαννόπουλος σχολίασαν τους τρόπους που ζούμε μαζί στο μωσαϊκό του άξονα της Αριστοτέλους σε σχέση με το κεντρικό νόημα της έκθεσης.
Η πρόεδρος του Τμήματος Αρχιτεκτόνων, Αλκμήνη Πάκα, παρουσίασε τον αστικό δημόσιο χώρο της κεντρικής Θεσσαλονίκης ως το καθιστικό της πόλης.
«Νεοβυζαντινή» πρόσοψη
Η έκθεση στη Βενετία επικεντρώνεται στη σύγχρονη λειτουργία της Αριστοτέλους. Επιμέρους ενότητες διευθετούνται ως κολάζ αναρτημένα σε γραμμικό ξύλινο ικρίωμα. Ετσι δημιουργείται ένα εσωτερικό «μέτωπο» παράλληλο με τη «νεοβυζαντινή» πρόσοψη του ελληνικού περιπτέρου. Η διάταξη παραπέμπει υπαινικτικά στις στοές της Αριστοτέλους.
Η παρουσία του παρελθόντος αναφέρεται στο ορατό παλίμψηστο του αστικού τοπίου στον άξονα. Υπογραμμίζεται η δυναμική της άρθρωσης παραδοσιακών και σύγχρονων λειτουργιών (κατοικίες, γραφεία, αγορές, δημόσια και ειδικά κτίρια), της παρουσίας μεταναστών και επισκεπτών, πολιτικών και πολιτισμικών λειτουργιών, καθώς και της έντονης «αξιοποίησης» ανοιχτών χώρων με υγειονομικές χρήσεις. Ο κάνναβος λειτουργεί ως εικονογραφημένη ακολουθία κόμικ. Συνθετικά κύτταρα με τευχίδια-«pixels» καλύπτουν πτυχές του σεναρίου της έκθεσης. Οι επισκέπτες μπορούν να τα αποσπάσουν ως αναμνηστικά, σε διαδικασία «take away», που σχολιάζει τη συγκυρία της πανδημίας.
Ο άξονας της πόλης σχεδιάστηκε πριν από 100 χρόνια και λειτουργεί σήμερα ως αστικός συμπυκνωτής για διαφορετικές χρήσεις και κοινωνικές ομάδες.
Φιλοξενούνται επίσης, ως ελεύθερες νησίδες, εγκαταστάσεις που προέκυψαν από εργαστήρια με διδάσκοντες και φοιτητές στις αρχιτεκτονικές σχολές της χώρας. Τα εκθέματα έχουν τοποθετηθεί σε 9 «βαλίτσες» με συγκεκριμένο περιεχόμενο.
Στην ημερίδα της 28ης Οκτωβρίου παρουσιάστηκαν ορισμένες από αυτές: Ο Τηλέμαχος Ανδριανόπουλος συντόνισε το εργαστήριο «Αριστοτέλους Ανάβασις», όπου επιχειρήθηκε μια δυναμική προσέγγιση του άξονα, με την οπτική των φοιτητών του ΕΜΠ.
Η Αθηνά Βιτοπούλου αναφέρθηκε στις «Αστικές Τομές», ένα διεπιστημονικό e-εργαστήριο του ΑΠΘ, που συντόνισε με τις Ελένη Αθανασίου και Γαρυφαλλιά Κατσαβουνίδου, έχοντας τέσσερα θεματικά στοιχεία: στατικό / ροϊκό / κοινωνικό / οικολογικό.
Η Σοφία Βυζοβίτη, από το ΠΘ, αναφέρθηκε στον «Μπαχτσέ των Ρούσων» με στιγμιότυπα πολυπολιτισμικής συγκατοίκησης στην πλατεία Δικαστηρίων.
Η Νάντια Καλαρά, από το ΑΠΘ, οργάνωσε το μάθημα «Τέχνη και Πόλη: Απο-χαρτογραφήσεις με τεχνικές κολάζ και φωτομοντάζ» με θέμα την Αριστοτέλους.
Το «Μετα-Παλίμψηστο» είναι μια εγκατάσταση που παρουσίασαν ο Αναστάσιος Τέλλιος από το ΑΠΘ και η Δέσποινα Ζαβράκα από το Διεθνές Πανεπιστήμιο. Προκύπτει από πιλοτικές τεχνολογίες, που οδηγούν στην ανασύνταξη στυλιστικών στοιχείων της εκλεκτικιστικής αρχιτεκτονικής του άξονα.
Η παράλληλη έκθεση στο Μπέη Χαμάμ της Θεσσαλονίκης εικονογραφεί την έρευνα στο ΑΠΘ με συμμετοχή φοιτητών. Παρουσιάζονται προπλάσματα των αρχικών οικοδομών της Αριστοτέλους, του δημαρχείου, καθώς και αναλυτικοί χάρτες αποτύπωσης και διερεύνησης. Τα διάτρητα πλαίσια των εκθεμάτων εντάσσονται στον μοναδικό χώρο του μνημείου.
Αστικό μουσείο
Κλείνω με μιαν αναφορά στην περίοδο της πανδημίας. Στους έρημους χώρους της Αριστοτέλους, ο χρόνος φαινόταν ότι είχε σταματήσει. Το παλίμψηστο της κεντρικής Θεσσαλονίκης προσομοίαζε με τεράστιο αστικό μουσείο κλειστό στο κοινό. Οι λιγοστοί περιπατητές με μάσκες θύμιζαν φιγούρες χωρίς πρόσωπο του Ντε Κίρικο και των σουρεαλιστών. Μέσα στο ζοφερό κλίμα των ακυρωμένων διανθρώπινων επαφών αναδείχθηκε, κατά παράδοξο τρόπο, η μοναδική αξία που έχει ο δημόσιος χώρος, όπου μπορούμε αληθινά «να ζούμε μαζί» πλαισιωμένοι από την εμβληματική σκηνογραφία της κλασικής πολεοδομίας.
Είναι αυτή μια εικόνα δυστοπικού μέλλοντος, όπου κάθε επικοινωνία θα είναι εικονική και ψηφιακή; Η αρχιτεκτονική έρευνα πρέπει επειγόντως να αναζητήσει εναλλακτικά βιώσιμα αρχέτυπα για τον δημόσιο χώρο.
* Ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ.