ΙΣΙΔΩΡΟΣ ΖΟΥΡΓΟΣ
Περί της εαυτού ψυχής
εκδ. Πατάκης, σελ. 752
Ελάχιστα ιστορικά μυθιστορήματα της ελληνικής βιβλιογραφίας αξιώθηκε το Βυζάντιο. Την αναπαράσταση αυτού του μακρινού κόσμου επιχειρεί ο Ισίδωρος Ζουργός στο νέο εκτεταμένο μυθιστόρημά του, εξίσου απαιτητικό σε πλοκή, νοήματα και συμβολισμούς με τα προηγούμενα βιβλία του όπου υφαίνει ευφάνταστα την ιστορία με τον μύθο.
Είχε μια έλξη, σχεδόν εμμονή με τον βυζαντινό πολιτισμό ο Θεσσαλονικιός συγγραφέας. Τον γοήτευαν πάντα τα μεσαιωνικά μνημεία της γενέθλιας πόλης. Ωστόσο η αγάπη του για το Βυζάντιο, όπως εξομολογείται στην «Κ», προέκυψε κυρίως μέσα από δεκάδες αναγνώσεις που ενέτειναν τη λαχτάρα του για ένα μυθιστόρημα. «Οσο βουτούσα στις ερμηνείες της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και τα ερωτήματα για εκείνον τον μεσαίωνα έμεναν αναπάντητα, τόσο πιο διακριτή γινόταν η στόχευσή μου. να πλάσω μια ιστορία για τον καθημερινό βίο των απλών ανθρώπων, έξω από τα παλάτια και τις ίντριγκες της αυτοκρατορικής αυλής», εξηγεί. «Τα μυθιστορήματα», προσθέτει, «αντιπαθούν τις απόλυτες αλήθειες, αντιπαθούν τα ακλόνητα δεδομένα, αρέσκονται στις μεταμφιέσεις και στις αμφισημίες. Και το Βυζάντιο με τα μυστικά, τα μυστήρια, τις αντιφάσεις και τις ταλαντώσεις του ανάμεσα στο φως και στο σκοτάδι, πρόσφερε το κατάλληλο περιβάλλον για να ευδοκιμήσει μία ακόμη περιπέτεια της γραφής μου».
Τα μυθιστορήματα αντιπαθούν τις απόλυτες αλήθειες, αντιπαθούν τα ακλόνητα δεδομένα, αρέσκονται στις μεταμφιέσεις και στις αμφισημίες.
Ολόκληρος πολιτισμός
Δύο χρόνια –όσα και η εφιαλτική συνθήκη της πανδημίας– χρειάστηκε τελικά ο Ισίδωρος Ζουργός για να αναστηλώσει μέσα σε 740 σελίδες έναν ολόκληρο πολιτισμό στο δέκατο βιβλίο του «Περί της εαυτού ψυχής», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη. Μετά τις «Ρετσίνες του βασιλιά» που εμπνέεται από τη σύγχρονη Ελλάδα, επιστροφή στο δημοφιλές ιστορικό μυθιστόρημα ή την ιστοριογραφική μυθοπλασία όπως αποδίδεται στα ελληνικά ο νέος όρος faction (εκ του fact –γεγονός– και του fiction). «Δεν θεωρώ τον εαυτό μου συγγραφέα του ιστορικού περιβάλλοντος αλλά έναν συγγραφέα που αγαπάει την ιστορία και βουτιέται σ’ αυτήν πολύ συχνά», διευκρινίζει. «Βασική μου έγνοια δεν είναι η καταγραφή ή η αναπαράσταση των ιστορικών προσώπων. Η εποχή ναι, είναι μέσα στους στόχους. Σε πρώτο πλάνο όμως κυριαρχούν οι πράξεις των επινοημένων χαρακτήρων που δίνουν τον βασικό βηματισμό της αφήγησης. Στο νέο βιβλίο, τα πραγματικά ιστορικά πρόσωπα ανάμεσά τους η αινιγματική μορφή του Μιχαήλ Ψελλού, ο όσιος Νικήτας Στηθάτος, λόγιοι, μοναχοί, αγιογράφοι, βρίσκονται σε δεύτερη μοίρα. Υπάρχουν για να στηρίζουν περισσότερο τον ιστορικό διάκοσμο».
Στη μυθιστορηματική εξέλιξη της «Περί εαυτού ψυχής» πρωταγωνιστής είναι ο νοτάριος Σταυράκιος Κλαδάς που μαθαίνει την τέχνη της αντιγραφής χειρογράφων στη Μονή Στουδίου. Η γνωριμία του με τον ύπατο των φιλοσόφων Μιχαήλ Ψελλό και η πραγματεία του Πυθέα «Περί Ωκεανού» αποτελούν τη δαιμόνια αφορμή να εγκαταλείψει την ασφάλεια του μοναστηριού για να βιώσει τον σκληρό κόσμο και τους πειρασμούς της κοσμικής ζωής (διωγμούς, έρωτες, αγωνίες, αγώνα της επιβίωσης) περιπλανώμενος στην αυγή της δυναστείας των Κομνηνών στα τέλη του 11ου αρχές 12ου αιώνα. Σε βαθιά γεράματα, πριν η μνήμη τον προδώσει, συντάσσει τη δική του χρονογραφία για να αφήσει τα ίχνη μέσω της γραφής πριν το αναπόδραστο.
Η γραφή και η μνήμη
«Η μεν χειρ γράψασα κείτεται τάφω/η δε γραφή μένει εις τους αιώνας». Ομως γιατί να μείνει η δική μου γραφή στους αιώνες;» αναρωτιέται ο συγγραφέας, συνοψίζοντας ίσως τα ζητήματα που θέτει στο μυθιστόρημα με αύρα δοκιμίου για τη σπουδαιότητα της γραφής, τα παιχνίδια της μνήμης, το φθαρτό και το άφθαρτο, τις κλεψύδρες της ζωής, την απώλεια, την εικονογραφία και τον συγγραφικό λόγο μέσα στα οποία βρίσκεται το πνευματικό και θεολογικό σύμπαν του Βυζαντίου. Το χαρτογραφούν ανάγλυφα οι εναλλασσόμενες εικόνες που ξεπηδούν από τις περιγραφές, οι διάλογοι με αναφορές στη Βίβλο, σε θεολογικά συγγράμματα, στίχους ποιητών και υμνογράφων. «Δεν μπορούσα να φανταστώ έναν αντιγραφέα να μην πραγματεύεται τη γραφή και τη μνήμη, ούτε ένα μυθιστόρημα στο οποίο η έννοια της ψυχής να μην έχει στιβαρή παρουσία καθώς ήταν δεδομένη η αποδοχή της στον μεσαιωνικό κόσμο».
Το βιβλίο όμως δεν είναι μόνο αυτό. Είναι η οδύσσεια ενός πλάνητος της ζωής. Είναι ένα ταξίδι στο βόρειο τμήμα της αυτοκρατορίας (Δορύλαιο –σημερινό Εσκί Σεχίρ– Κωνσταντινούπολη, Καστοριά, Βέροια, Σέρβια, Κίτρος, Θεσσαλονίκη, Προποντίδα), με όχημα πολλά και ποικίλα θέματα από τη δημόσια σφαίρα του βυζαντινού βίου: κράτος, εκκλησία, διοίκηση, στρατός μοναστικός βίος, θρησκοληψία, προλήψεις, ανατολικός κίνδυνος, αντιγραφή χειρογράφων, άγιοι, άγγελοι, αγροτικές ασχολίες, προσφυγιά, εργασιακό καθεστώς, εκμετάλλευση του φυσικού πλούτου, συντεχνίες, ισχύς, φτώχεια συνυπάρχουν και συνομιλούν με το σήμερα.
Οι συνειρμοί και οι συγκρίσεις του μεσαίωνα με τον σύγχρονο κόσμο, αναπόφευκτοι. «Ας μην ξεχνάμε ότι το Βυζάντιο είναι ένα κομμάτι του συλλογικού μας υποσυνείδητου, ένα κομμάτι της δικής μας παράδοσης, ένας σταθμός μιας μακραίωνης διαδρομής της γλώσσας, ένα κράτος το οποίο βοήθησε τον παγκόσμιο πολιτισμό με ποικίλους τρόπους. Μια βασική συνεισφορά ήταν ότι διέσωσε πολλά κείμενα της αρχαίας γραμματείας. Η κληρονομιά, εν μέρει αθέατη, εν μέρει αναγνωρισμένη, συνδιαμόρφωσε με άλλους παράγοντες το πρόσωπο του σημερινού δυτικού πολιτισμού».
