Η δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού για την ανάπλαση του άξονα της Αριστοτέλους της Θεσσαλονίκης αποτέλεσε πρόσφατα αντικείμενο έντονων συζητήσεων, για αρχιτέκτονες και πολιτικούς. Η εκτενής αξιολόγηση των βραβευμένων μελετών από την κριτική επιτροπή περιελάμβανε ενδιαφέροντα σχόλια. Παρ’ όλα αυτά, το πρώτο βραβείο με την «καθαρή οργάνωση του άξονα», το δεύτερο με την «ευαίσθητη» αλλά «άνιση» σε ορισμένα σημεία «προσέγγιση», και το τρίτο, που «με προτάσεις για ψηφιακές εφαρμογές και συμβολικές αναφορές… απαντά σε όλα τα ζητούμενα του διαγωνισμού», επιτείνουν την αμηχανία μας, σχετικά με τη διαχείριση της αστικής ταυτότητας της συμπρωτεύουσας.
Το 1918 ο Ερνέστ Εμπράρ επανασχεδίασε το καμένο κέντρο της οθωμανικής Θεσσαλονίκης, την «πυρίκαυστο ζώνη», όπως έκτοτε αναφέρεται. Βασική επιλογή υπήρξε η μετατόπιση του εγκάρσιου άξονα της πόλης προς ανατολάς. Δυτικά, η κεντρική οδός Ελευθερίου Βενιζέλου, η οποία κατέληγε στο λιμάνι, απώλεσε τη φυσική της κατάληξη, τη μικρή κοσμοπολίτικη πλατεία Ελευθερίας, με έναν ευφυή χειρισμό συμβολικής αποδυνάμωσης. Πρόκειται για τη χωροθέτηση του κτιρίου των Τριών Ταυ (Ταχυδρομεία, Τηλέγραφοι, Τηλέφωνα), μεγέθους οικοδομικού τετραγώνου. Ευτυχώς η ανέγερσή του ακυρώθηκε και το χαμένο, κατά τον θεωρητικό της αρχιτεκτονικής Λεόν Κρίερ (A Square Is A Missing Block, 1973), οικοδομικό τετράγωνο αποτελεί την ευρύχωρη και κακοπαθημένη πλατεία Ελευθερίας.
Ο γεωμετρικός χειρισμός της χάραξης του άξονα συμμετρίας της Αριστοτέλους καθίσταται άξονας αναφοράς αναλύσεων από ειδικούς όλων των επιστημονικών πεδίων, οι οποίοι καταλήγουν στην αναγκαιότητα συνεχούς αρχιτεκτονικής υποστήριξης των αποφάσεων του Γάλλου πολεοδόμου. Η ομάδα του ομότιμου καθηγητή Νίκου Καλογήρου και των διδασκόντων του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ πραγματεύεται τον άξονα, στο πλαίσιο της ελληνικής συμμετοχής στη 17η Biennale αρχιτεκτονικής της Βενετίας, με κεντρικό θέμα «How will we live together?». Μια σχεδόν προφητική απάντηση στο ερώτημα έδωσε το 2007 ο Λόης Παπαδόπουλος (Ο αέρας της πόλης). Εγκαιρα εντυπωσιασμένος από τη «Βαβέλ των γλωσσών… στο βόρειο τμήμα του άξονα» κατέληγε: «…προορισμός της πόλης δεν θα είναι ούτε η τυπολογία του κτισμένου χώρου (…) αλλά η κατοίκησή της: η συνείδηση της αστικότητας», χωρίς να αμφισβητεί την υλική μορφή, την τοπικότητα και τη σαφή γεωμετρία. Η γεωμετρικά οργανωμένη ανασκαφή κατά μήκος του άξονα ήταν το εύρημα της ομάδας των Πρόδρομου Νικηφορίδη, Μπερνάρ Κουόμο και Παρασκευής Ταράνη, που απέσπασε το πρώτο βραβείο στον διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό του 1997.
Τα κτίρια του ’50 δεν αποπνέουν τη μνημειακότητα και την πολυτέλεια των υπέροχων αναπαραστάσεων του Εμπράρ.
Πέραν της γεωμετρίας, η μορφή της πλατείας ολοκληρώθηκε τη δεκαετία 1955-1965 με την ανέγερση των πολυώροφων κτιρίων, με τις παρόδιες στοές και τις υποχρεωτικές, νεοβυζαντινές, τοξωτές κιονοστοιχίες. Αξίζει να σημειώσουμε ότι, ενώ στην Eixample (επέκταση) της Βαρκελώνης, ο Καταλανός πολεοδόμος Ιλντεφόνσο Σερντά, που υπήρξε πρότυπο του Εμπράρ, περιορίστηκε στα αποτετμημένα οικοδομικά τετράγωνα, ο Γάλλος αρχιτέκτων προχώρησε ταυτόχρονα με τη γεωμετρική χάραξη και στην πρόταση κτιριακών τύπων. Τα κτίρια του ’50 δεν αποπνέουν τη μνημειακότητα και την πολυτέλεια των υπέροχων αναπαραστάσεων του Εμπράρ. Πρόκειται για Capricci (αρχιτεκτονικές φαντασίες), με καταγωγή την προσφιλή θεματολογία των ζωγράφων του Baroque όπως ο Καναλέτο και ο Μπελότο ή για έναν πρώιμο αστικό σχεδιασμό;
Ο όρος Urban Design εισήχθη από τον, επίσης Καταλανό, πολεοδόμο Χοσέ Λουίς Σερτ τέσσερις δεκαετίες αργότερα, στο Χάρβαρντ το 1956, και το αντίστοιχο επιστημονικό πεδίο συγκροτήθηκε ως μία, επιτυχής, προσπάθεια διεμβολισμού της πολεοδομίας από την αρχιτεκτονική. Στο σημερινό αστικό τοπίο, η Αριστοτέλους, ως εξαίρεση, αποτελεί ένα αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό σύνολο του οποίου η συνοχή τονίζεται ακόμη περισσότερο, στο πλαίσιο της όψιμης δυσφορίας μας για τη νεοελληνική πολυκατοικία. Για πολλά χρόνια, τα υπερεκτιμημένα μέτωπα και οι κιονοστοιχίες αποτελούν ένα έγκυρο υποκατάστατο της χαμένης αρχιτεκτονικής ταυτότητας της Θεσσαλονίκης, που συντελέστηκε με την κατεδάφιση των περισσότερων μεσοπολεμικών πολυκατοικιών και την απώλεια των ευρωπαϊκών μετώπων της οδού Τσιμισκή και της «πυρικαύστου» γενικότερα.
Η υποστήριξη της διαρκούς εκκρεμότητας που μας κληροδότησε ο Εμπράρ είχε πολλά επεισόδια, τα οποία διαδραματίστηκαν κυρίως στα δάπεδα του άξονα, από το ρολόι ανθοκομίας του ’70 και τις εκτεταμένες πεζοδρομήσεις του ’90, μέχρι τους διαγωνισμούς του 1997 και του 2021. Η συνεισφορά της διαλεκτικής του αστικού σχεδιασμού και οι πρόσφατες προτάσεις των νέων αρχιτεκτόνων δεν συνιστούν ματαιοπονία. Είτε με τους φοίνικες και το υγρό δάπεδο της Αριάδνης Βοζάνη και της Εβίτας Φανού, είτε με τη μεθερμηνεία της διακοσμητικής πανδαισίας του Δημήτρη Γουρδούκη και της Κατερίνας Τριφωνίδου, είτε με τα επιμελημένα δάπεδα terrazzi, τα αρμυρίκια, τις αριές και τα καραγάτσια της Εφης Καρυώτη, η περιπέτεια της ολοκλήρωσης της Αριστοτέλους μάς επιφυλάσσει πολλά ακόμη επεισόδια.
* Ο κ. Αγγελος Παπαγεωργίου είναι αναπληρωτής καθηγητής του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.