Κατά την επιβίβαση, μια αίσθηση καινούργιου χτυπάει τις αισθήσεις. Μάλλον το αεροσκάφος ανήκει σε νέα γενιά και παραλαβή Μπόινγκ. Μπορεί τα χρώματα των καθισμάτων να είναι όμοια με παλαιότερα, σήμα κατατεθέν της εταιρείας στην οποία ανήκει, αλλά το άφθαρτο δέρμα και μια αίσθηση καλά κρυμμένης πολυτέλειας προσφέρουν το νέο και το ατσαλάκωτο ακόμη από την ανθρώπινη χρήση. Η αίσθηση επιβεβαιώνεται με την κατάληψη των θέσεων.
Οι πάλαι ποτέ ατομικές «τσιγαροθήκες» στα μπράτσα των καθισμάτων έχουν εξαφανιστεί, ύστερα από πολλά χρόνια, με τη φωνή της αεροσυνοδού ακόμη και σήμερα να υπενθυμίζει πως η πτήση είναι μη καπνιζόντων και κάθε παράβαση της οδηγίας διώκεται ποινικά ακόμη κι αν ο θεριακλής παραβάτης δεν έχει ακούσει ότι υπάρχουν ανιχνευτές καπνού στις τουαλέτες. Ο σύγχρονος κόσμος και οι κανόνες του είναι παντού. Αντί γι’ αυτό, στην πλάτη του μπροστινού καθίσματος μια τόση δα υποδοχή, που φωτίζεται από ένα γαλαζωπό φως, δηλώνει τη θέση φόρτισης των κινητών τηλεφώνων. Και προς μεγάλη έκπληξη, στο κέντρο της πλάτης του μπροστινού καθίσματος κατεβαίνει ένα μικρό πλαστικό εξάρτημα που μετατρέπεται με τη βοήθεια της ίδιας της πλάτης σε αναλόγιο, ίσα ίσα για την τοποθέτηση ενός βιβλίου. Κι ενώ ψηλαφάς και σχεδόν απορημένος αναρωτιέσαι αν πράγματι πρόκειται γι’ αυτό που φαντάζεσαι, αναλόγιο ανάγνωσης, ως κάτι σχεδόν απίθανο, μια τόση δα μικρή επιγραφή δηλώνει σε άπταιστη αγγλική γλώσσα: Literature only.
Μόνο λογοτεχνία, λοιπόν. Το ταξίδι συνοδεύεται από ένα άλλο, εσωτερικό. Και όσο αν το παραξένισμα παίρνει λίγη ώρα για να παρέλθει, ο νους τρέχει. Στον σύγχρονο κόσμο η λογοτεχνία και η ανάγνωση γίνονται μια προτροπή. Ενα έμμεσο ή και άμεσο πολιτικώς ορθό κέλευσμα που η ελληνική αεροπορική εταιρεία, πρέπει να το πούμε, θεώρησε καλό να το τοποθετήσει διακριτικά σε περίοπτη θέση, πλάι στις μικρές οθόνες που κατεβαίνουν και ανοίγουν από τη βάση του χώρου των χειραποσκευών, και είτε δείχνουν την πορεία της πτήσης είτε προβάλλουν κάποια διαφημιστική ή άλλη ταινία. Γιατί όμως μόνο λογοτεχνία; Γιατί να μην έγραφε η επιγραφή «Ανάγνωση μόνον». Και άραγε είναι αυτό καλό για τη λογοτεχνία; Ή δείχνει το χαμένο παιχνίδι της ανάγνωσης, αφού χρειάζεται να αποτελέσει αντικείμενο προτροπής μέσα στην καμπίνα του αεροπλάνου, εκεί όπου κάποτε περισσεύει ο χρόνος στον περιορισμό του χώρου και η σχέση με όσα κουβαλάει καθείς εντατικοποιείται. Η σχέση με τον εαυτό γίνεται σχεδόν υποχρεωτική, ειδικά όταν κάποιος ταξιδεύει μόνος. Μια σχέση που μπορεί να αποφευχθεί ή να βαθύνει, μέσω της σκέδασης στις γυάλινες επιφάνειες των εικόνων ή μέσα από το πέρασμα και το θρόισμα των σελίδων.
Παραμένει ένα ανοιχτό και ελεύθερο πεδίο άσκησης της ανθρώ- πινης ψυχής. Ασκεί εκεί την εμπειρία της, ασκεί τη σκέψη της και τα αισθήματά της.
Αραγε ποιοι καταφεύγουν στη λογοτεχνία και πότε, και γιατί; Και είναι υποχρεωτική αυτή η καταφυγή; Αντίθετα, κανείς δεν είναι υποχρεωμένος. Και μόνο το εσωτερικό κέλευσμα, τα ερωτήματα που θέτει καθένας προς εαυτόν, μπορεί να οδηγήσουν στη λογοτεχνία, στην προέκταση των αποριών που τα μαύρα σημάδια αποτυπώνουν στη σελίδα.
Το ερώτημα είναι πολύ παλιό. Το ξετυλίγει με τον τρόπο του ο Αριστοφάνης ήδη στους «Βατράχους». Τα κοάσματα της λίμνης ανάμεσα στους δύο κόσμους παραπέμπουν και στο βουητό που τυλίγει κάποτε τα ερωτήματα και τα εξουδετερώνει. Γιατί το ζήτημα δεν είναι αν υπάρχουν ή όχι συγγραφείς, δραματουργοί, ποιητές. Το ζήτημα είναι, εντέλει, αν λένε κάτι άξιο να ακουστεί, να διαβαστεί, να διεγείρει τη σκέψη και τον νου. Ακόμη κι αν ανάμεσα στον αρχαϊκό Αισχύλο και στον νεωτεριστή Ευριπίδη μεσολαβεί ο Σοφοκλής, η ανθρώπινη περιπέτεια δεν έχει τελειωμό ούτε στη γραφή. Η επάνοδος στον επάνω κόσμο κάποιου από τους παλιούς δασκάλους κρίνεται αναγκαία από τον Διόνυσο για να επαναφέρει όχι τόσο το νόημα όσο την αναζήτησή του, εκεί όπου αυτά έχουν λησμονηθεί και τα λόγια τους δεν φτάνουν στα χείλη και στα αυτιά των ανθρώπων. Στα μάτια τους θα λέγαμε σήμερα και στη σκέψη τους.
Η λογοτεχνία παραμένει ένα ανοιχτό και ελεύθερο πεδίο άσκησης της ανθρώπινης ψυχής. Ασκεί εκεί την εμπειρία της, ασκεί τη σκέψη της και τα αισθήματά της. Ασκεί βεβαίως τον νου και την ανοησία του, εκτός από τη σοφία του. Και κάθε γενιά ασκείται σε αυτήν με τον τρόπο της και τα δεδομένα της Ιστορίας της. Δεν υπάρχουν κανόνες σε αυτό, εκεί όπου επίσης οι νόμοι της γραφής υψώνονται κάποτε αφανώς θεμελιώδεις. Μόνο που τα κελεύσματα της σύγχρονης ζωής πέφτουν στο κενό, εκεί όπου το κενό αποτελεί το ανθρώπινο περιεχόμενο. Γιατί εάν κανείς δεν αισθάνεται την εσωτερική ανάγκη για τη λογοτεχνία και τον λόγο, το κέλευσμα όσο ισχυρό, όσο τεχνικά ορθά διατυπωμένο και να είναι, θα πέσει εκεί όπου η παραβολή του σπορέως λέει: σε άγονο έδαφος. Εκεί όπου δεν μπορεί να ανθήσει καμιά αγωνία. Ή εκεί όπου κάθε αγωνία, τη στιγμή που πάει να φυτρώσει, ξεριζώνεται με την ίδια επιμονή με την οποία μπορεί επίσης να έχει την τάση να ξαναφυτρώσει. Μαζί με το ταξίδι βεβαίως, εναέριο και επίγειο.