ΣΤΕΛΙΟΣ ΡΑΜΦΟΣ
Η Ελλάδα των ονείρων. Σπουδή στο συλλογικό μας φαντασιακό
εκδ. Αρμός, 2020, σελ. 564
Με την «Ελλάδα των ονείρων», ο Στέλιος Ράμφος επιχειρεί να φωτίσει τις πνευματικές αγκυλώσεις του Νέου Ελληνισμού εσωτερικότερα, αποτυπώνοντας στον καμβά όψεις του συλλογικού φαντασιακού από την περίοδο της Yστερης Αρχαιότητας μέχρι σήμερα.
Πρόκειται για τις καθοδηγητικές εικόνες που αιμοδοτούν τη σκέψη και τη συμπεριφορά ατόμων ή ομάδων μιας κοινωνίας, και στο μέτρο που συνδέουν τα άτομα με τη συλλογική τους συνθήκη καθορίζουν, σε μεγάλο βαθμό, και τις ταυτότητες. Η ταυτότητα, ως σχέση του ατόμου με την εικόνα του, διαμορφώνεται από το εκάστοτε φαντασιακό που ενοικεί στις «εικόνες» της κοινωνίας.
Η εργασία χωρίζεται σε τέσσερα μέρη, ενώ προηγείται ένα προοίμιο όπου ο συγγραφέας παρουσιάζει τους κεντρικούς άξονες της ερμηνευτικής του. Προκρίνει την εσωτερική ανάγνωση, αντιμετωπίζοντας τα όνειρα και τα οράματα ως το πρωταρχικό του υλικό και όχι ως παρακολούθημα των γεγονότων και των καταστάσεων.
Το πρώτο μέρος παρουσιάζει την ανάδυση μιας νέας ταυτότητας, της χριστιανικής. Εκεί όπου πριν οριζόταν χωρικά, τώρα η φύση της είναι χρονική, διαμορφώνεται από την πορεία ενός ατόμου προς το έσχατο (ουράνια βασιλεία). Η νέα εσχατολογική ταυτότητα αναδεικνύεται με απόλυτη ενάργεια στα όνειρα της Περπέτουας (203 μ.Χ.). Ταυτόχρονα μας προσφέρεται η ευκαιρία να προσεγγίσουμε την ερμηνευτική μέθοδο του συγγραφέα όπως αποκρυσταλλώνεται στη ζήτηση της ταυτότητας της ονειρευόμενης και στην ανάδειξη του φαντασιακού που την αιμοδοτεί.
Το ανενεργό, αδιάστατο παρόν υποβαστάζει η ταυτότητα προσφέροντάς του για στήριγμα ένα φανταστικό χωρόχρονο στη θέση της πραγματικότητας.
Την προσέγγισή του στο ονειρικό υλικό υποβαστάζει μια παραδοχή και μια διάκριση. Από τη στιγμή που την ψυχική ζωή διέπει η αμφισημία –τη συνείδηση περιστοιχίζουν ασυνείδητα φαντάσματα– η ερμηνεία ενός ονείρου δεν μπορεί να περιορίζεται σε κωδικοποιημένη εξήγηση των συμβόλων του, χωρίς να λαμβάνονται υπ’ όψιν οι ιδέες του ονειρευόμενου.
Ταυτόχρονα όμως με τα νοήματα, οι ονειρικές εικόνες φέρουν και τα συναισθήματα. Στην περίπτωση της Περπέτουας, μαζί με τη μετά θάνατον δικαίωσή της εν Θεώ, συνεισάγεται και η εσωτερική της ανάγκη για θωράκιση του Εγώ ενόψει του μαρτυρίου, με την ελπίδα ενός καινούργιου κόσμου. Αυτή η ελπίδα συνυφαίνεται με άλλη εικόνα εαυτού, με διαφορετική ταυτότητα. Αφού ο συγγραφέας ανιχνεύσει ένα πρωταρχικό νόημα στην προσπέλαση του ονειρικού υλικού, σε ένα δεύτερο στάδιο –και εδώ διακρίνονται οι δύο ερμηνευτικές κινήσεις– θα δώσει έμφαση στις συμβολικές εικόνες της ονειρικής εμπειρίας και στη συνείδηση που αποκτά για τον εαυτό της η ονειρευόμενη ως μέτοχος της καινής πραγματικότητας. Στο δεύτερο μέρος ο αναγνώστης θα παρακολουθήσει την εξελικτική διαδρομή της ταυτότητας σε συνάρτηση με το συλλογικό φαντασιακό. Ιδωμένα αυτόνομα, τα κεφάλαια του δεύτερου μέρους συνιστούν αναπαραστάσεις της αγωνίας της ταυτότητας. Η ολική μάτια συνυφαίνει ένα μωσαϊκό ποικίλων μορφών, που αναδύονται μέσα από τον ορίζοντα του δυνητικού.Στο τρίτο μέρος της εργασίας ο συγγραφέας επιχειρεί να φωτίσει την «ανιστορική» μας ιστορικότητα μέσα από τρεις «στιγμές».
O μαρμαρωμένος βασιλιάς
Τον μύθο του μαρμαρωμένου βασιλιά, όπου η τονωτική ως προς το Εγώ ψυχοκινητική του δυναμική ενέχει καταστατικά την αντινομική επιστροφή – εμβύθιση στο παρελθόν.
Τις ερμηνείες της Αποκάλυψης από τον Αναστάσιο Γόρδιο, όπου επικρατεί ο χώρος επί του χρόνου, με παρεπόμενο ένα στατικό, ασάλευτο παρόν που διαλύεται στις στιγμές του και μέλλον την επανάληψη του ίδιου. Και το προφητικό έργο του Αγαθαγγέλου, με το έσχατο νοούμενο ως συντέλεια του κόσμου και όχι ως καινισμό του εντός του ιστορικού γίγνεσθαι. Οι τρεις αυτές «στιγμές» συγκροτούν το μοντέλο εμβίωσης του χρόνου και διαμόρφωσης της «ιστορικής» συνείδησης του Νεοέλληνα. Το ανενεργό, αδιάστατο παρόν υποβαστάζει η ταυτότητα προσφέροντάς του για στήριγμα ένα φανταστικό χωρόχρονο στη θέση της πραγματικότητας. Το μυθό-πλασμα αυτό αποτελεί την «άμεση» πραγματικότητα του ανιστορικού παρόντος. Η πραγματικότητα αυτή αποτελείται από «γεγονότα» που δεν τεκμηριώνονται εμπειρικά, ενώ η αλήθεια τους είναι συλλογική και μονοσήμαντη.
«Ενύπνιο Θέατρο»
Τη μετάβαση από τα όνειρα στη δημόσια, συλλογική αλήθεια θα περιγράψει ο συγγραφέας στον επίλογο της εργασίας του, που φέρει τον τίτλο «Ενύπνιο Θέατρο». Εκεί θα αναδειχθεί αυτή η ονειρική κατασκευή των «γεγονότων» μέσα από την αλληλεπίδραση των ψυχικών αναγκών των μελών μιας συγκεκριμένης κοινότητας με το συλλογικό φαντασιακό. Στο καταληκτικό κεφάλαιο της εργασίας, ο αναγνώστης θα παρακολουθήσει το φαντασιακό να σκηνοθετεί ένα «Ενύπνιο Θέατρο» και να μετατρέπει το ονειρικό υλικό σε «αντικειμενική» πραγματικότητα, λυτρώνοντας ταυτόχρονα τους «πρωταγωνιστές» από τα βάρη της.
Το «ελληνικό πρόβλημα» βρίσκεται στον πυρήνα της προβληματικής του Στέλιου Ράμφου από τις αρχές της δεκαετίας του ’70. Εξωτερικά θεωρούμενο, περιγράφει την ελλειμματική μας ιστορικότητα. Η εσωτερική του προσπέλαση αποτυπώνει μια κατάσταση όπου οι ψυχές και οι πνευματικές τους αναφορές δεν συντονίζονται με τον σύγχρονο κόσμο, με αποτέλεσμα τα άτομα να βρίσκουν τον βαθύτερό τους εαυτό εκτός ιστορικού γίγνεσθαι, και τον χρόνο της καθημερινότητας να ρέει άσκοπα.
Σε επίπεδο κοινωνίας μεταφράζει μια συνθήκη όπου μεσαιωνικές αντιλήψεις και νοοτροπίες συνυπάρχουν αντινομικά με σύγχρονους θεσμούς, όπως το κράτος.
Οταν η πνευματική κίνηση μοιάζει με τα… ακίνητα καρέ ενός φιλμ
Μια «μορφολογική» αντίληψη υποβαστάζει την προσέγγισή του για την ακμή ενός πολιτισμού. Ενας πολιτισμός παρακμάζει όταν οι μορφές του κλείνουν τους πόρους τους στον χρόνο και διεκδικούν καθεστώς αιωνιότητας.
Την αδυναμία του βυζαντινού πολιτισμού να φέρει στο προσκήνιο της Ιστορίας το δικό του άτομο, την είχε επισημάνει ο συγγραφέας από τον «Τόπο Υπερουράνιο» (1975). Με τον «Καημό του Ενός» (2000), η έρευνά του θα επαναπροσανατολιστεί, εστιάζοντας στην άπρακτη εξατομίκευση. Με αυτό το δεδομένο, θα επιχειρήσει στο «Αδιανόητο Τίποτα» (2010) μια «αρχαιολογία του υποκειμένου» της Ορθόδοξης Ανατολής, με τα πορίσματα της οποίας θα προβεί σε μια πρώτη χαρτογράφηση των δομικών χαρακτηριστικών του. Από εκεί θα πάρει τη σκυτάλη, η «Ελλάδα των Ονείρων», και θα επιχειρήσει να αναδείξει πώς διαμορφώνεται η ταυτότητα και με ποιον τρόπο επηρεάζει τις νοοτροπίες και τις συμπεριφορές. Στην πορεία θα περιγράψει δυναμικά –με όρους χρονικούς– τη «ζωή» της ψυχής του Νεοέλληνα.
Αν επεξεργαστούμε μια εικόνα που δίνει ο συγγραφέας για να ερμηνεύσει την ακίνητη κίνηση του Πρόκλου, θα εμβαθύνουμε, πιστεύω, στην κομβικής σημασίας κατηγορία του ασάλευτου παρόντος. Εκεί για να περιγράψει την πνευματική κίνηση, χρησιμοποιεί μια οπτική μεταφορά. Αυτήν του φιλμ από το οποίο αποκόβουμε τις εικόνες από τη χρονική του ροή. Με όρους κινηματογραφικούς, το αποτέλεσμα θα είναι ένα σύνολο από ακίνητα καρέ (still frames).
Στη συνθήκη της παγχρονίας παρατηρούμε δύο ειδών κινήσεις. Η μία είναι η κυκλική επαναληπτικότητα των τυποτελετουργικών, που στηρίζει το αδιάστατο παρόν μέσω της παραδοσιακής ταυτότητας. Η συγκεκριμένη κίνηση ταυτίζεται με τη δυναμική της εικόνας του καρέ. Αποκομμένη από τη χρονική ροή του φιλμ, η μόνη δυναμική που της απομένει είναι η αιώνια επανάληψη του εαυτού της. Το ακίνητο καρέ «απαθανατίζει» τη στιγμή, όπως το τυποτελετουργικό το παραδεδεγμένο περιεχόμενό του.
Αν στρέψουμε όμως το βλέμμα μας σε μια αλληλουχία από ακίνητα καρέ, το περιεχόμενό τους περιγράφει την άλλη μορφή κίνησης, τη μετάβαση από μια εικόνα σε μια άλλη, από έναν κόσμο πλήρη σε έναν άλλο, ελλείψει της χρονικότητας που υποβαστάζει η ροή του φιλμ.
Η μετάβαση από ένα ακίνητο καρέ σε ένα άλλο περιγράφει την πνευματική κίνηση στη συνθήκη της άχρονης αιωνιότητας. Τη μετάβαση από μια κατάσταση σε μια άλλη, χωρίς να μεσολαβεί η ποιητική, δημιουργική ενέργεια του υποκειμένου. Κάτι σαν ενέργεια της Θείας Χάριτος. Στην παγχρονική συνθήκη του ασάλευτου παρόντος, οι μεταβάσεις από μια κατάσταση σε μια άλλη –από καρέ σε καρέ στη γλώσσα του φιλμ– γίνονται τελετουργικά, ενώ τα άτομα εσωτερικεύουν παθητικά τις στερεότυπες σημασίες. Στην κοσμική της εκδοχή περιγράφει τις έτοιμες «απαντήσεις» της ιδεολογίας – οι μεταβάσεις από προκείμενες σε συμπεράσματα συντελούνται με «λογικά» άλματα, ωσάν τα υποκείμενα του «σκέπτεσθαι» να είναι μαριονέτες σε δρώμενα που κινεί η ίδια.
Προϋπόθεση
Στη συνθήκη του ασάλευτου παρόντος, τα άτομα «ξέρουν» προτού να γνωρίσουν. Η επιστημική δικαιολόγηση των πεποιθήσεων προϋποθέτει ένα ζωντανό παρόν με ενεργό μνήμη. Η τελετουργική ανάμνηση «δένει» τη στιγμή του αδιάστατου παρόντος με μια δεδομένη σημασία. Οι καταστάσεις που βιώνει το άτομο, αποτελούν απλά τις αφορμές για την ανάκλησή της.
Τα ακίνητα καρέ αναπαριστούν αυτονομημένες μνήμες-εικόνες του παρελθόντος που «δένουν» με το παρόν της ύπαρξης μέσω ενός συναισθήματος ή ενός τραύματος. Η ανάκληση αυτού του παρελθόντος, μέσω της εμβίωσης του αντίστοιχου συναισθήματος συγκροτεί την «εμπειρική πραγματικότητα» του υποκειμένου. Καρέ-μνήμες, που κυριολεκτικά στοιχειώνουν το υποκείμενο, κλείνοντας τον ορίζοντα του δυνητικού. Βαθύτερη χειρονομία του συγγραφέα, τα ακίνητα καρέ να εισέλθουν στη ροή του φιλμ, στον παλμό της ζωής.
