ΑΛΕΞΗΣ ΠΑΠΑΧΕΛΑΣ
Ενα σκοτεινό δωμάτιο, 1967-1974
εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2021, σελ. 632
Λίγοι θα φαντάζονταν πως όταν ο Αμερικανός ναύαρχος Ρίτσαρντ Κόλμπερτ, διοικητής του ΝΑΤΟ στην Ανατολική Μεσόγειο, εμφανιζόταν να δίνει μια συνέντευξη στο πλάι του Γεωργίου Παπαδόπουλου στην ταινία του Ζυλ Ντασέν «Δοκιμή» (1974), λίγες μόλις ώρες μετά την αιματοχυσία του Πολυτεχνείου, όχι μόνο δεν εξέφραζε την αμερικανική γραμμή στήριξης στο καθεστώς, αλλά πως οι ιθύνοντες της πρεσβείας καυτηρίασαν την κίνησή του αυτή ως άσκοπη και βλαπτική. Ο Αλέξης Παπαχελάς, που είχε παλιότερα καταπιαστεί με την αμερικανική εμπλοκή στην Ελλάδα ως το 1967, επανέρχεται τώρα με ένα εντυπωσιακό σίκουελ σε σχέση με τους τρόπους ανάμειξης των ΗΠΑ στα τεκταινόμενα της ελληνικής χούντας, αναδεικνύοντας πως η σχέση μεταξύ των δύο ήταν σαφώς πιο πολυσύνθετη από την κλασική θεώρηση περί ελληνικής «εξάρτησης».
Ο επίμονος δημοσιογράφος
Το βιβλίο, που ξεκινάει με τον Δημήτριο Ιωαννίδη να επισκέπτεται συχνά-πυκνά την αδερφή του, η οποία κατά διαβολική σύμπτωση τύχαινε να μένει έναν όροφο πάνω από την οικογένεια του συγγραφέα, αποτυπώνει γλαφυρά το πολιτικό «θρίλερ της γενιάς» του δεκατριάχρονου τότε Παπαχελά, που τον καθόρισε προτού βαδίσει προς την ενηλικίωση. Η επιμονή του γνωστού δημοσιογράφου να διαλευκάνει τη σκοτεινή περίοδο της απριλιανής χούντας τον οδήγησε σε μια κοπιώδη έρευνα στα αμερικανικά αρχεία που διήρκεσε δυόμισι δεκαετίες. Το δε άγχος του να θέσει κρίσιμα ερωτήματα σε ανθρώπους-κλειδιά προτού πάρουν τα μυστικά τους στον τάφο λειτούργησε ως ώθηση για τη συγγραφή του βιβλίου, με διαφωτιστικά ηχητικά στιγμιότυπα των συνεντεύξεων αυτών να συνοδεύουν την έκδοση.
Πρωταγωνιστικό ρόλο παίζει μια σειρά Ελληνοαμερικανών πρακτόρων της CIA, καθώς και ο μεγαλοεπιχειρηματίας Τομ Πάππας, η επιρροή του οποίου είναι τέτοια, που φτάνει να επιβάλει τον πρέσβη της αρεσκείας του, Χένρι Τάσκα. Παρακολουθούμε τον Παπαδόπουλο να είναι σε διαρκή επαφή όχι μόνο με τους Αμερικανούς, αλλά και με Ελληνες μεγιστάνες της εποχής (κυρίως τον Ωνάση), σε μια αποτυχημένη προσπάθεια ελεγχόμενης φιλελευθεροποίησης, αλλά και τον υπόγειο ρόλο ενός κύκλου νεαρών αξιωματικών που διαμαρτύρονταν ήδη από το 1967 για την προδοσία των υποτιθέμενων ιδανικών της «Επαναστάσεως». Το δεύτερο κρίσιμο μισό του βιβλίου καλύπτει την περίοδο που έπεται της ανατροπής του Παπαδόπουλου από τον Ιωαννίδη στις 25 Νοεμβρίου 1973 – κίνησης σχεδιασμένης μήνες πριν, όπως αναδεικνύει ο Παπαχελάς, με το Πολυτεχνείο να λειτουργεί ως αφορμή και όχι γραμμική «γενεσιουργός» αιτία της κυπριακής τραγωδίας, όπως διατείνονται κάποιοι σήμερα. Ο Παπαχελάς τέλος ζουμάρει στις δραματικές μέρες πριν και μετά το μοιραίο πραξικόπημα εναντίον του Μακαρίου, με μια γραφή που γίνεται πυκνή και σχεδόν καταιγιστική, όπως και τα ίδια τα γεγονότα.
Ο Χένρι Κίσινγκερ λέει εμπιστευτικά στον πρόεδρο Φορντ πως δεν υπάρχει «κανένας αμερικανικός λόγος να μην έχουν οι Τούρκοι το 1/3 της Κύπρου».
Αφιλτράριστος Κίσινγκερ
Το «Ενα σκοτεινό δωμάτιο» μας παρέχει μια πυξίδα ακριβείας για να προσανατολιστούμε μέσα σε αυτόν τον λαβύρινθο από υψηλόβαθμους και χαμηλόβαθμους πολιτικούς, πράκτορες και διπλωμάτες, με συχνά αντικρουόμενες ατζέντες. Παρακολουθούμε πώς η CIA είχε γίνει κράτος εν κράτει, ελέγχοντας εν μέρει την πρεσβεία στην Αθήνα και άρα εκπέμποντας αμφίσημα μηνύματα για το ποιος ασκούσε την αμερικανική εξωτερική πολιτική. Ο Παπαχελάς μας φέρνει σε επαφή με τον κυνισμό των πρακτόρων της μυστικής υπηρεσίας και την ωμή ιδιόλεκτό τους, συστήνοντάς μας ενίοτε ανεξέλεγκτους παίκτες, όπως τον σχεδόν κινηματογραφικό Γκας Αβρακότο. Αντίθετα, ενίοτε σκοντάφτουμε πάνω σε ευαίσθητους Αμερικανούς διπλωμάτες (π.χ. Τομ Μπόγιατ), που αγωνιούν για τις εξελίξεις και στέλνουν κραυγές αγωνίας που σχεδόν πάντοτε καταλήγουν σε μη ευήκοα ώτα. Ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον έχουν οι κόντρες ανάμεσα στον Αμερικανό υπουργό Εξωτερικών Χένρι Κίσινγκερ, τον (υποτελή) υφυπουργό του Τζο Σίσκο, και τη συχνά αμήχανη πρεσβεία των Αθηνών· μέσω αυτής της έλλειψης συντονισμού απομυθοποιείται σ’ ένα βαθμό ο ρόλος της υπερδύναμης, όπως υπογραμμίζει ο Παπαχελάς.
Το βιβλίο αναδεικνύει ιδανικά την εμμονική προσήλωση του Κίσινγκερ στη γεωπολιτική ρεαλπολιτίκ, προς όφελος πάντα των αμερικανικών συμφερόντων, με το σκάνδαλο Γουότεργκεϊτ να αχνοφαίνεται στο φόντο. Μέσα από τα απομαγνητοφωνημένα πρακτικά που χρησιμοποιεί ο Παπαχελάς ακούμε τη φωνή του Κίσινγκερ αφιλτράριστη και ενίοτε απολαυστική μέσα στον κυνισμό της, όπως όταν ψέγει τον Τάσκα, «είμαστε το Στέιτ Ντιπάρτμεντ, όχι κανένα τμήμα πολιτικών επιστημών» (σ. 210). Είναι σαφέστατη και η φιλική του προδιάθεση απέναντι στην Τουρκία και στον παλιό φοιτητή του στο Χάρβαρντ, Μπουλέντ Ετζεβίτ, ενώ λέει εμπιστευτικά στον πρόεδρο Φορντ πως δεν υπάρχει «κανένας αμερικανικός λόγος να μην έχουν οι Τούρκοι το 1/3 της Κύπρου» (σ. 528). Η δε μακιαβελικής σύλληψης κίνησή του να πείσει μέσα από σωρεία καναλιών τους ούτως ή άλλως επαμφοτερίζοντες Ελληνες στρατιωτικούς πως αν επεδείκνυαν «αυτοσυγκράτηση» και δεν άνοιγαν πυρ, τότε οι Τούρκοι θα απέφευγαν τη σύρραξη στην Κύπρο, εξηγεί, εν μέρει, την πολύωρη σιγή των ελληνικών όπλων. Είναι τέλος εμφανής η κατάφωρη έλλειψη ενσυναίσθησης του Κίσινγκερ για τους εμπλεκομένους: «θα φάμε γιατί οι μπάσταρδοι που πολεμάνε θα κοιμούνται όλοι», λέει κάποια στιγμή (σ. 441).
Ο Παπαχελάς δημοσιεύει για πρώτη φορά και τα 38 απομαγνητοφωνημένα λεπτά της κρίσιμης σύσκεψης του πολεμικού συμβουλίου τις τεταμένες ώρες της τουρκικής εισβολής στις 20 Ιουλίου 1974. Αυτό το πραγματικά συγκλονιστικό τεκμήριο καθιστά πλήρως κατανοητή τη σύγχυση υπό την οποία τελούσε η στρατιωτική και πολιτική ηγεσία που είχε τα ηνία της χώρας στις δραματικές αυτές συνθήκες, όταν κεραυνοβολημένοι συνειδητοποιούσαν το μέγεθος της επικείμενης εθνικής καταστροφής, ανίκανοι να λάβουν αποφάσεις. Παράλληλα, παρακολουθούμε πώς βίωναν τα «ελληνικά στρατά» από τα κάτω τις παλινωδίες των ανωτέρων τους, με τους πιλότους των αεροσκαφών και τους κυβερνήτες υποβρυχίων να λαμβάνουν εντολές που ανακαλούνταν λίγο μετά και τούμπαλιν, σε ένα κομφούζιο που μοιάζει βγαλμένο μέσα από το «S.O.S. Πεντάγωνο καλεί Μόσχα» του Στάνλεϊ Κιούμπρικ· σχεδόν φαιδρό, αν δεν ήταν τόσο τραγικό.
Τα «ανθρωπάκια»
Παρακολουθούμε ταυτόχρονα τον μέχρι πρότινος παντοδύναμο και αμείλικτο διοικητή της ΕΣΑ, Δημήτριο Ιωαννίδη, να κινείται με απρόβλεπτο, αλλοπρόσαλλο και ενίοτε παραληρηματικό τρόπο. Αυτός ο μυστικοπαθής, ιδεοληπτικός και βίαιος ταξίαρχος φτάνει στο σημείο να εκλάβει λανθασμένα τη σιωπή των Αμερικανών πρακτόρων (τα «ανθρωπάκια», σύμφωνα με την περιγραφή του ναυάρχου Αραπάκη) ως «πράσινο φως» για να προχωρήσει στην ανατροπή του Μακαρίου. Η κατάπληξη του Ιωαννίδη όταν συνειδητοποιεί ότι οι Αμερικανοί δεν σταματούν τους Τούρκους, όπως έκαναν το ’64 και το ’67, και πως η τουρκική απόβαση δεν ήταν μπλόφα, καταδεικνύει την κάκιστη κρίση του. Ο Παπαχελάς καταγράφει δεξιοτεχνικά τη ρευστότητα των τελευταίων στιγμών του καθεστώτος με τους υπόλοιπους στρατιωτικούς να αδειάζουν επανειλημμένα τον «αόρατο δικτάτορα» και να τον βάζουν στον πάγο. Στο τέλος του βιβλίου βλέπουμε τον Καραμανλή να επιστρέφει ως statesman μέσα σε συνθήκες κατάρρευσης και ακραίας επισφάλειας, με άγρια σενάρια παντός τύπου να δίνουν και να παίρνουν. Ορισμένες επιλογές του, σε σχέση με την αποφυγή του πολέμου και τις ευαίσθητες ισορροπίες εντός του στρατεύματος, αποδείχθηκαν καίριες, το ίδιο και η αποχώρηση της χώρας από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ που εκτόνωσε τη συσσωρευμένη λαϊκή οργή, αλλά όχι και τον άκρατο αντιαμερικανισμό που τη συνόδευε.
Από τη σχεδόν εξαντλητική καταγραφή του βιβλίου απουσιάζουν ορισμένες κρίσιμες ψηφίδες όσον αφορά την αμερικανική πολιτισμική διπλωματία, όπως ο βαθιά διχαστικός ρόλος του περίφημου Ιδρύματος Φορντ στην επταετία, ενώ ο βρετανικός παράγοντας εμφανίζεται μόνο στο τέλος, ελέω Κύπρου. Το «Ενα σκοτεινό δωμάτιο» παραμένει ωστόσο ένα βέλτιστο μείγμα ερευνητικής δημοσιογραφίας και ιστορικής έρευνας, με ψύχραιμες αποτιμήσεις και ευθύβολες κρίσεις, ακόμα και για τα κενά και τις σιωπές που ενέχουν μαρτυρίες και έγγραφα. Το βιβλίο αυξάνει σημαντικά την αναλυτική μας ευκρίνεια σε σχέση με την εποχή, ενώ καθιστά σαφές πως η μήτρα πλειάδας σημερινών προβλημάτων σε σχέση με την Τουρκία (υφαλοκρηπίδα, πετρέλαια στο Αιγαίο, εναέριες παραβιάσεις, Κυπριακό) εντοπίζεται στα κρίσιμα εκείνα χρόνια της δεκαετίας του ’70. Και παρότι την ίδια ακριβώς στιγμή κυοφορούνταν ο εκδημοκρατισμός της χώρας με τη Μεταπολίτευση, συνειδητοποιούμε πως αυτή η γέννα, όσο «βελούδινα» και αν εξελίχθηκε, υπήρξε προϊόν ενός βιασμού με δράστες Ελληνες: αυτού της Κυπριακής Δημοκρατίας.
* Ο κ. Κωστής Κορνέτης διδάσκει Σύγχρονη Ιστορία στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης.
