DAG SOLSTAD
Αρμαντ Β.
μτφρ. Σωτήρης Σουλιώτης
εκδ. Ποταμός, σελ. 248
Πόσο σημαντικός είναι ένας συγγραφέας; Γιατί κάποιοι συγγραφείς είναι πιο αναγνωρίσιμοι από άλλους; Πόσους λογοτέχνες γνωρίζουμε από τη Σκανδιναβία; Τι προκύπτει και οι περισσότεροι συγγραφείς καταλήγουν να γελοιοποιούνται από τον χρόνο; Ιδού μερικά ερωτήματα που έκανα καθώς ακολουθούσα την ιστορία του πρέσβη Αρμαντ Β. Ερωτήματα δίχως νόημα, βασικά.
Εκανα μάλιστα το λάθος να διαβάσω ταυτόχρονα τα δύο βιβλία του Σούλστα που κυκλοφορούν στα ελληνικά και κόντεψα να ετοιμάσω κριτική για το παλαιότερο, «Αιδημοσύνη και αξιοπρέπεια». Εφόσον είναι κριτικές τούτες οι ανταποκρίσεις από το γραφείο μου.
Μάλλον τα βιβλία είναι καθρέφτες. Καθρεφτίζεται το ένα μέσα στο άλλο, τουλάχιστον αυτό συμβαίνει με τον Νταγκ Σούλστα. Ενα μυθιστόρημα του 1994 εκβάλλει άνετα σε μια προσπάθεια του 2006. Μια δεκαετία δηλαδή προτού γραφτεί ο «Αρμαντ Β.».
Και να μια καλή πάσα προκειμένου να μιλήσω, όσο προλαβαίνω, για ένα κείμενο που είναι φτιαγμένο από καμιά εκατοσταριά υποσημειώσεις. Για ένα μυθιστόρημα που, σύμφωνα με τον Σούλστα, δεν υπήρχε περίπτωση να ολοκληρωθεί. Ακόμα κι αν, όπως υποστηρίζει, τα βιβλία είναι ήδη γραμμένα και περιμένουν υπομονετικά τους συγγραφείς να τα εξορύξουν από το χώμα. Ή τον ουρανό. Μια πρωτότυπη ιδέα, σίγουρα. Μόνο που οι πρωτότυπες εξαντλούνται γρήγορα.
Ευτυχώς ο Σούλστα αποφεύγει την παγίδα τους. Είναι έξυπνος, απολαυστικός. Και κάπως στενός. Πολλές φορές το γράψιμό του στενεύει αδικαιολόγητα τον ορίζοντα του αναγνώστη και τον εμποδίζει να κατευθυνθεί σε μεγαλύτερες εκτάσεις. Δεν ξέρω γιατί. Είναι το θέμα; Μπα. Είναι το ύφος; Ειλικρινά, δεν ξέρω. Είναι μήπως η καταγωγή του; Αν δεις στον χάρτη, η Νορβηγία είναι στενή. Στενή όπως η Χιλή. Ακόμα και ο Μπολάνιο έπρεπε να ζήσει στο Μεξικό, που μοιάζει με πρησμένη προβοσκίδα ελέφαντα, για να γράψει ό,τι έγραψε. Τα πάντα επηρεάζουν ένα συγγραφέα τελικά.
Σε κάτι στενά λοιπόν, ο Σούλστα χάνει τον έλεγχο και αποκτά μια άλλη φωνή που θυμίζει εκείνη τη χαρακτηριστική χροιά του Μπέρνχαρντ. Είναι εθιστικό να κοπιάρεις το ύφος του. Παρασύρεσαι και νομίζεις πως είσαι ένας συγγραφέας από την Αυστρία. Και τότε τρως τα μούτρα σου. Γιατί το λαχάνιασμα της γραφής του Μπέρνχαρντ βγαίνει από τα σακατεμένα του πνευμόνια, δεν είναι επιλογή. Δεν είναι γέμισμα από λέξεις. Ακόμα και μεγάλοι συγγραφείς, όπως ο Ιμρε Κέρτες ή ο Κρασναχορκάι (που δεν είναι αληθινά μεγάλος), την πάτησαν.
Μου φαίνεται περίεργο που είμαι διστακτικός για ένα εξαιρετικό μυθιστόρημα, όπως συνηθίζουμε να λέμε όταν προσπαθούμε να καλύψουμε με επίθετα την αμηχανία που αφήνει η επαφή μας μ’ ένα γραπτό. Τα γραπτά είναι σαν καλώδια που αγωνίζονται να μας συνδέσουν με γεγονότα, ανθρώπους, γειτονιές. Αν συμβεί, συνέβη. Αν όχι, τίποτα. Κενό. Η νηφάλια ερμηνεία που έρχεται αργότερα, δεν έχει σημασία.
Κάπου εκεί όμως δικαιολογώ τον εξηντάχρονο Αρμαντ Β. που ενώ κατορθώνει να χτίσει μια λαμπρή καριέρα, φτάνοντας έως την πρεσβεία του Λονδίνου, οι σχέσεις καταρρέουν γύρω του. Οι γυναίκες της ζωής του, ο γιος του, ο παιδικός του φίλος, τα πάντα θυσιασμένα. Εχει αποσυνδεθεί οριστικά κι αισθάνεται ένα μούδιασμα που δείχνει ακατανίκητο. Γερνάς και το επίθετό σου αντικαθίσταται από ένα κεφαλαίο γράμμα και είναι δίκαιο αφού δεν είσαι πια εσύ. Είναι ένα ομοίωμα από το υπόλειμμά σου. Και οι υποσημειώσεις του Σούλστα τραβάνε απότομα το καλώδιο, διακόπτοντας την επικοινωνία με το βιβλίο, σαν απόφαση δικαστή που ανακοινώνει πως όσο διαβάζεις, τόσο πιο εύκολα αποποιείσαι την πίστη σου στη λογοτεχνία. Οσο δουλεμένο κι αν είναι ένα κείμενο, όσο ρυθμισμένη δείχνει μια ζωή. Οχι, δεν γίνεσαι πιο απαιτητικός αναγνώστης. Πιο απελπισμένος γίνεσαι.
Ο Αρμαντ δεν διαφέρει από τον Ελίας Ρούκλα στην «Αιδημοσύνη», παρόλο που ο Ρούκλα δεν είναι ο επιτυχημένος διπλωμάτης, αλλά ο ασήμαντος καθηγητής λυκείου που αντιμετωπίζει καθημερινά τα χασμουρητά των μαθητών. Το κατρακύλισμα είναι παρόμοιο, η μυρωδιά της απελπισίας επίσης. Ευτυχώς, ένας πενηντάρης, όπως ο Ελίας, εξακολουθεί να κρατά το ισχυρό όπλο. Εχει περιθώριο να καταστρέψει τη ζωή του σε μια κίνηση. Να κάνει ματ.
Κάτι τέτοιο θέλει να πει ο Σούλστα, ο «σπουδαιότερος σύγχρονος Νορβηγός συγγραφέας» τον οποίο αναπόφευκτα αγνοούμε, και ιδού μια επιπλέον νηφάλια ασήμαντη ερμηνεία: όλες οι ζωές, και οι πιο ασυνήθιστες, καταλήγουν στο ίδιο ακριβώς σημείο που είναι σκοτεινό και ακατανόητο και ισοπεδωτικό. «Αυτό σημαίνει ότι τέλειωσαν όλα, σκέφτηκε εκείνος. Είναι απαίσιο, αλλά τίποτα δεν μπορεί να γίνει». Κανείς δεν νοιάζεται αν το σκέφτηκε ο Ελίας, ο Αρμαντ ή ο Νταγκ.
Καθώς καταλαβαίνω πως τούτο το άρθρο δεν είναι παρά σκόρπιες σημειώσεις, που δεν έχουν καν την αυτοτέλεια της υποσημείωσης, και δεν πρόκειται να ολοκληρωθεί, ένα ερώτημα έρχεται και χτυπά πάνω στο γραφείο μου. Αραγε, ποιος είναι πραγματικά σίγουρος πως έχει επίθετο; Ενα ερώτημα γελοίο.