RENE GIRARD
Η μιμητική επιθυμία στο Υπόγειο. ∆ιάλογος με τον Κορνήλιο Καστοριάδη
Μετάφραση: Χ. Γροσδάνης
Πρόλογος: ∆. ∆ουλγερίδης
εκδ. Πλήθος, 2021, σελ. 136
Ο Ρενέ Ζιράρ εξανίσταται. Νιώθει πως δεν τον καταλαβαίνουν όταν επιμένει πως εμπνεύστηκε την αρχή των κοινωνιών και τον μηχανισμό λειτουργίας πάνω-κάτω όλης της ανθρωπότητας. Και διαμαρτύρεται, γιατί αν το ακροατήριο ήταν προσεκτικότερο, πιο ανοιχτό, αν δεν θωρακιζόταν πίσω από τις προκαταλήψεις του, τότε θα έβλεπε πως στόχος του είναι η εξήγηση ορισμένων θεμελιωδών κοινωνικών φαινομένων και πως η Βίβλος –ή η υπερβατικότητα– είναι ουσιαστικό μέρος της Ιστορίας μας, ακόμα και αν την καταγγέλλουμε, καθώς έτσι γίνεται αποδεκτή η προβληματική της θυματοποίησης, της καταπίεσης, καθώς μας δίνει τα εργαλεία να γνωρίζουμε πως το δίκιο δεν είναι απαραίτητα με το μέρος της κοινωνίας-θύτη, αλλά ενδεχομένως με το θιγόμενο πρόσωπο.
«Οι επιθυμίες τού κάθε ανθρώπου δεν του ανήκουν, παρά αποτελούν προϊόν μίμησης της επιθυμίας κάποιου άλλου ανθρώπου».
Τα θεωρητικά άλματα όμως για τις θέσεις του Ζιράρ, όπως παρουσιάζονται αποσπασματικά σε αυτό το μικρό βιβλίο, είναι μεγάλα. Το πρώτο από τα δύο κείμενα, δημοσιευμένο το 1997 ως επίμετρο της αγγλικής μετάφρασης του έργου του για την έννοια της μίμησης, καταπιάνεται με τη συσχέτιση της θεωρίας της μιμητικής επιθυμίας με το έργο τού Ντοστογιέφσκι. Ξεκινάει από κάποιες ψυχολογικές και θεωρητικές κοινοτοπίες για να σχηματοποιήσει την ιδέα πως οι επιθυμίες τού κάθε ανθρώπου δεν του ανήκουν, παρά αποτελούν προϊόν μίμησης της επιθυμίας κάποιου άλλου ανθρώπου, τον οποίο ουσιαστικά αντιπαλεύουμε, τον εχθρευόμαστε και τον αγαπούμε ταυτόχρονα.
Ο Ζιράρ διαβάζει το έργο του Ντοστογιέφσκι, και κυρίως τον «Αιώνιο σύζυγο» και τις «Σημειώσεις από το Υπόγειο», έχοντας υπόψη του το παραπάνω σχήμα, και βρίσκει εκεί, με μια κίνηση κυκλική αλλά και απλουστευτική, την επιβεβαίωση της ιδέας του. Ο Γάλλος λόγιος φαίνεται πως προδιαγράφει τις προθέσεις των ανθρώπων, κατανοεί τις επιθυμίες τους καλύτερα και από τους ίδιους, μπλέκοντας τα αισθήματα της ντροπής, της ενοχής αλλά και τον εγωισμό ως κεντρικά στοιχεία για την κατανόησή του: «Ολοι οι υπόγειοι άνθρωποι κρύβουν προσεκτικά τη μίμηση, ακόμα και από τους εαυτούς τους, για να μη δώσουν στα πρότυπά τους την ψυχική ικανοποίηση ότι κάποιος τους μιμείται, για μην ταπεινώσουν τον εαυτό τους αποκαλύπτοντάς τον ως μιμητή». Ή παρακάτω: «Οι περισσότεροι από εμάς, λόγω ντροπής, καθώς επίσης και για να θέσουμε υπό έλεγχο το δικό μας υπόγειο, κρύβουμε προσεκτικά τα πάντα όχι μόνο από τους άλλους, αλλά και από τον εαυτό μας».
Το δεύτερο κείμενο του βιβλίου είναι απόσπασμα από ένα συνέδριο που έλαβε χώρα το 1981 και στο οποίο συμμετείχαν μεταξύ άλλων ο Ζιράρ και ο Καστοριάδης. Ο διάλογος των συμμετεχόντων παρουσιάζεται υπό τον τίτλο της συγκεκριμένης συνεδρίας: «Η ενδεχομενικότητα στις ανθρώπινες υποθέσεις» και ξεκινάει από την υπόθεση πως, αν και με εντελώς διαφορετικό τρόπο, στο έργο και των δύο στοχαστών θίγεται το ζήτημα της ενδεχομενικότητας στην ανθρώπινη δραστηριότητα. Ενας από τους στόχους αυτής της συνεδρίας είναι να συζητήσουν αν υπάρχει κάποιο κοινό στοιχείο στην κατανόηση της ενδεχομενικότητας αυτών των δύο διαφορετικών προσεγγίσεων.
Ομως ο Ζιράρ θα αρνηθεί από την αρχή της συζήτησης την ύπαρξη οποιασδήποτε έννοιας ενδεχομενικότητας στο θεωρητικό του σύστημα στρέφοντας το ενδιαφέρον του στη σύλληψη της γένεσης του κοινωνικού, στην εκτέλεση της πρώτης θυσίας και στην έναρξη του μηχανισμού θυματοποίησης. Και ενώ η ομήγυρη συζητά το πώς κατανοεί την έναρξη της μιμητικής επιθυμίας ως κάτι το αυθαίρετο ή τυχαίο και συνεπώς ενδεχομενικό, ο Ζιράρ αναλύει την ιδέα του αποδιοπομπαίου τράγου σε μια κοινωνία που, κατά τη γνώμη του, αρνείται το υπερβατικό. Ομως για τον Καστοριάδη, ο ορισμός ενός σημείου έναρξης της ανθρώπινης κοινωνικότητας ή η στιγμή της γένεσης του κοινωνικού αποτελεί απλά ψευδαίσθηση. Η θέσμιση της κοινωνίας βρίσκεται «εντελώς μέσα σ’ αυτήν την ενδεχομενικότητα. […] Είναι δημιουργία».
Στο μικρό αυτό βιβλίο παρουσιάζονται δύο σύντομα κείμενα, το ένα του ίδιου του Ζιράρ και το άλλο με κύριο πρωταγωνιστή τον Γάλλο διανοούμενο. Στα κείμενα αυτά, κεντρική θέση έχει η θεωρία της μιμητικής επιθυμίας και αυτή του αποδιοπομπαίου τράγου, δύο από τις κεντρικότερες δημιουργίες του Ζιράρ. Δυστυχώς, όμως, τα κείμενα δεν αποτελούν ικανά αυτοτελή αναγνώσματα, καθώς καθένα τους προϋποθέτει και κάτι ακόμη. Είτε τη γνώση του σχήματος της μιμητικής επιθυμίας, ώστε να μη διαβάζεται ως καρικατούρα του εαυτού του το πρώτο, είτε μια καλή εικόνα των συμμετεχόντων και της εποχής όπου λαμβάνει χώρα η συνεδρίαση που αποτυπώνεται στο δεύτερο – το οποίο δεν αποτελεί τόσο ένα διάλογο μεταξύ Ζιράρ και Καστοριάδη, όσο μια ευρύτερη συζήτηση για το έργο του Ζιράρ κατά κύριο λόγο. Το βιβλίο απευθύνεται τελικά σε έναν μάλλον εξειδικευμένο αναγνώστη, καθώς ταλαντεύεται μεταξύ εισαγωγής στη σκέψη ενός στοχαστή και εμπλουτισμoύ μιας ήδη καλής γνώσης, χωρίς να καταλήγει στη μία ή στην άλλη κατεύθυνση.
* Η κ. Μαγδαληνή Τσεβρένη είναι διδάκτωρ Ηθικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας.