Oταν ο Ρωμαίος ποιητής Οράτιος έλεγε ότι «η κατακτημένη Ελλάδα κατέκτησε τον απολίτιστο κατακτητή της και έφερε τις τέχνες στο αγροίκο Λάτιο», ίσως ποτέ να μη φανταζόταν ότι μια ημέρα θα υπήρχαν Ελληνες που θα μετάνιωναν γι’ αυτό. Διότι μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η Λατινική Γραμματεία, τόσο της θεωρούμενης κλασικής, όσο και της λεγόμενης μετακλασικής περιόδου της ύστερης αρχαιότητας, δεν έχουν γενικά τύχει στη χώρα μας της υποδοχής την οποία θα περίμενε κανείς, από τη στιγμή που συγγραφείς όπως ο Βιργίλιος, ο Οβίδιος, ο Κικέρων, ο Σενέκας, ο Λουκρήτιος, αλλά και ο Μακρόβιος, ο Αυγουστίνος και ο Βοήθιος, ήταν εκείνοι που διοχέτευσαν και κατέστησαν γνωστή την ελληνική παιδεία καθ’ όλη τη διάρκεια των Μέσων χρόνων στη Δυτική Ευρώπη και αργότερα στην υφήλιο, μετουσιώνοντας, προσαρμόζοντας και τροποποιώντας, αναπόφευκτα, ορισμένα από τα χαρακτηριστικά της, και διατηρώντας όμως παράλληλα πλήθος από τα ιδιαίτερα στοιχεία της μέσω της πρόσληψης, της απομίμησης, ακόμη και της συστηματικής παράφρασης σπουδαίων έργων προερχόμενων από την κλασική Ελληνική και την Ελληνιστική περίοδο. Η διάδοση της Λατινικής υπήρξε ο βασικός λόγος για την παρουσία του λεξιλογίου αλλά και των θεμελιωδών μορφών της ελληνικής σκέψης που επιβιώνουν έως και σήμερα σε όλες τις σύγχρονες ευρωπαϊκές γλώσσες, υπερβαίνοντας έτσι περιόδους κατά τις οποίες η ελληνική παρέμενε σχεδόν άγνωστη για το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της ηπείρου μας.
Ωστόσο, ευτυχώς, κατά τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σε αυτόν τον τομέα μια εντυπωσιακή μεταστροφή. Κλασικά λατινικά έργα από τον χώρο κυρίως της ποίησης και της φιλοσοφίας, έχουν γίνει αντικείμενο σημαντικών, επιστημονικά άρτιων αλλά και εύληπτων μεταφράσεων στα Νέα Ελληνικά, συνοδευόμενων από εμπεριστατωμένο και κατατοπιστικό πρωτότυπο σχολιασμό κατά τρόπο που είναι σε θέση να ανταγωνιστεί και να συμπληρώσει ανάλογες εργασίες που δημοσιεύονται στο εξωτερικό, και αυτές θα αρκούσαν για να κατατάξουν τη χώρα μας μεταξύ των πιο προηγμένων στη μελέτη του αντικειμένου.
Η αρμόδια επιτροπή του ΥΠΠΟΑ, θεσμοθετημένη επισήμως για να επιλέγει και να απονέμει τα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνικής Μετάφρασης, της οποίας είχα την τιμή να προεδρεύω έως πρόσφατα, είχε εισηγηθεί επανειλημμένως και επισήμως στην ηγεσία του υπουργείου, με αιτιολογημένες έγγραφες προτάσεις της, αλλά και με δημόσιες προφορικές παραστάσεις της, να της επιτραπεί να βραβεύσει, έστω επιλεκτικά ή κατά περίπτωση, μεταφραστικές εργασίες που να αφορούν τη συγκεκριμένη κατηγορία γραμματείας. Η απάντηση υπήρξε επί τέσσερα συναπτά έτη εκκωφαντική σιωπή. Μια ενδεχόμενη αρνητική απόφαση θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης, αλλά υπό τις παρούσες συνθήκες η μόνη επιλογή που μου απέμεινε ήταν η υποβολή της παραίτησής μου από τη θέση μου σε αυτήν, με την πρόθεση να υπερασπιστώ το κύρος του θεσμού ως επιστημονικού οργάνου και όχι ως απλού κομπάρσου που συμμετέχει άβουλα σε διάφορες γκλαμουράτες πανηγυρικές εκδηλώσεις.
Η στάση του υπουργείου σε ζητήματα που αφορούν την προβολή του ελληνικού πολιτισμού στον διεθνή χώρο και τη σχέση του με εκείνον διέπεται από ένα πνεύμα επαρχιωτικού απομονωτισμού, αν όχι απαιδευσίας.
Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι ο λόγος για τη συγκεκριμένη αντιμετώπιση του ζητήματος εκ μέρους του υπουργείου θα είχε ενδεχομένως να κάνει με τη γνωστή γραφειοκρατική νωθρότητα η οποία χαρακτηρίζει κατά κανόνα τις αποφάσεις του Δημοσίου. Ομως, δυστυχώς, υπάρχουν και άλλες ενδείξεις ότι η στάση του σε ζητήματα που αφορούν την προβολή του ελληνικού πολιτισμού στον διεθνή χώρο και τη σχέση του με εκείνον διέπεται από ένα πνεύμα επαρχιωτικού απομονωτισμού, αν όχι απαιδευσίας. Δεν είναι πολύς καιρός, άλλωστε, που βρέθηκε υπουργός Παιδείας της προηγούμενης κυβέρνησης, ο οποίος επιχείρησε να απαλείψει τη διδασκαλία της λατινικής γλώσσας από τη μέση εκπαίδευση. Ως επιπλέον τέτοιες ανάλογες ενδείξεις θα μπορούσα να αναφέρω εδώ τις εξής:
Εως πρόσφατα, το Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, ένας ιστορικός θεσμός του οποίου είχα επίσης την τιμητική ευθύνη να προΐσταμαι ως διευθυντής επί εξαετία, αφέθηκε από το εποπτεύον ΥΠΠΟΑ ακέφαλο, δίχως διορισμένο διοικητικό συμβούλιο από τον Απρίλιο του 2021 έως το τέλος του έτους, με αποτέλεσμα να αδυνατεί να αναλάβει οποιαδήποτε ουσιαστική πολιτιστική δραστηριότητα από αυτές που, σύμφωνα με το καταστατικό του, αποφασίζονται από το εκάστοτε Δ.Σ. Ετσι έχουν χαθεί σημαντικές ευκαιρίες για διοργανώσεις που θα προέβαλλαν την πολιτιστική κληρονομιά της χώρας μας στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, και μάλιστα σε μια περίοδο κατά την οποία οι αξίες τις οποίες αυτή εκπροσωπεί έχουν ιδιαίτερη σημασία για τις εξελίξεις που συντελούνται στην Ευρώπη γενικότερα.
Εχω επίσης πρόσφατα παρουσιάσει δημοσίως τις απόψεις μου όσον αφορά την επιστροφή των Γλυπτών της Ακρόπολης στην πατρίδα τους έτσι ώστε να εξασφαλίζεται με αξιοπρεπή και αμοιβαία επωφελή τρόπο η συνεργασία με το Βρετανικό Μουσείο, οπότε να ανοίξει η προοπτική για να αποκατασταθεί η νοηματική ενότητα και επομένως η ακατάλυτη πολιτιστική αξία αυτού του μοναδικού για την παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά μνημείου. Ομως η στάση του υπουργείου φοβούμαι πως είναι να επιμένει στη μυωπική και στενόκαρδη αντιμετώπιση των πολιτιστικών αξιών ως υπόθεση ιδιοκτησίας και κληρονομικής διαχείρισης πολύτιμων για την ανθρωπότητα αγαθών, για τα οποία εντέλει φαίνεται πως στη χώρα μας δεν νιώθουμε άλλο από βαθιά περιφρόνηση και αδιαφορία.
* Ο κ. Παύλος Καλλιγάς είναι καθηγητής Φιλοσοφίας στο ΕΚΠΑ.