Μπορεί άραγε η φωτογραφία να θεωρηθεί μνημείο; Εύκολη η απάντηση εάν πρόκειται για ένα μνημειώδες στιγμιότυπο που συντάραξε τον κόσμο και που ο φωτογράφος, χάρη στην ικανότητά του, ή στην τύχη του, το «έπιασε».
Για τα τεκμήρια που μάζεψε η Ελδα Λαμπίση, η έννοια του μνημειώδους μετακινείται στην έννοια μνημείο και δεν πρόκειται για ένα γεγονός αλλά για μια ιστορική περίοδο και για τους ανθρώπους της.
Μια μια οι φωτογραφίες αυτές θα κοσμούσαν εικονοστάσια οικογενειών σε αγροτικά σπίτια, στα βουνά, στους κάμπους, στα νησιά. Μία μία χωριστά αποτελούσαν την παρηγοριά γονιών, αδελφών, παιδιών, νεαρών συζύγων. Ηταν οι μοναδικές φωτογραφίες, των αγαπημένων που σκοτώθηκαν πολεμώντας ή που υπέκυψαν στα τραύματά τους. Ηταν στην κυριολεξία ό,τι έμεινε στην οικογένεια από τα προσφιλή πρόσωπα. Αμεση, προσωπική και εσωτερική παρηγοριά για την οικογένεια ήταν το βλέμμα του σκοτωμένου στη φωτογραφία και δημόσια παρηγοριά για τις οικογένειες ήταν η «συμμετοχή» στις ελληνικές εκστρατείες μέσω των παιδιών τους. Ο πόνος, η πίκρα, η μοναξιά ίσως να μαλάκωνε όταν το χωριό αναφερόταν στο «παιδί που έχασαν στον πόλεμο». Είναι το βουβό βλέμμα, που αντέχει πολλές ερμηνείες και σηκώνει πολλούς διαλόγους, μεταξύ των ζωντανών και ενός προσώπου στη φωτογραφία, που δεν γερνάει, που ο χρόνος έχει σταματήσει.
Παρηγοριά γονιών, αδελφών, παιδιών, νεαρών συζύγων: οι μοναδικές φωτογραφίες, των αγαπημένων που σκοτώθηκαν πολεμώντας ή που υπέκυψαν από τα τραύματά τους.
Μνημείο εντός των σπιτιών οι φωτογραφίες στα εικονοστάσια μαζί με τα στέφανα γάμου, αλλά και μνημείο για όλους, εάν οι φωτογραφίες αυτές στήνονταν σαν μια μεγάλη εγκατάσταση με τρόπο που δεν θα χανόταν το βλέμμα του καθενός από αυτούς. Τότε θα είχαμε απέναντί μας τους Ελληνες πεσόντες πολεμιστές της Μικράς Ασίας, θα είχαμε τον συναρπαστικό πατριωτισμό που δίνει φτερά, θα είχαμε ομολογημένους και ανομολόγητους φόβους, θα είχαμε την ενηλικίωση στη γραμμή του πυρός, την απορία για την καθαρεύουσα των διαταγών, την αίσθηση του ένοπλου ανθρώπου, τον θάνατο, το αίμα, τη δίψα, τα ξένα μέρη, την ξένη γλώσσα, τη φιλία και την αγάπη.
Αυτό το μνημείο θα ήταν για τους γνωστούς στρατιώτες που έκαναν τον άγνωστο στρατιώτη ευρωπαϊκό σύμβολο για να γίνει ανεκτή η φρίκη του πολέμου.
* Ο κ. Τάσος Σακελλαρόπουλος είναι ιστορικός, υπεύθυνος των ιστορικών αρχείων του Μουσείου Μπενάκη.