Η εισβολή των Ρώσων στην Ουκρανία σηματοδοτεί μια μεγάλη αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο μπορεί να πολεμά και να αμύνεται μια τεχνολογικά ανεπτυγμένη χώρα. Σήμερα, αν γνωρίζεις τα καινούργια τεχνολογικά εργαλεία, κι αν έχεις την κατάλληλη κουλτούρα για να τα αξιοποιήσεις, μπορείς να αποκτήσεις ένα σημαντικό πλεονέκτημα, τουλάχιστον στην πληροφοριακή σφαίρα. Αυτή είναι η περίπτωση της ουκρανικής στρατηγικής.
«Προς το παρόν», λέει συγκρατημένα ο επικεφαλής των ηλεκτρονικών υπηρεσιών του υπουργείου Ψηφιακού Μετασχηματισμού της Ουκρανίας, Σλάβα Μπάνικ, «θα έλεγα ότι σημειώνουμε επιτυχία στον πληροφοριακό πόλεμο. Θα πω ότι κερδίσαμε μόνο όταν τελειώσει ο πόλεμος. Eχουμε δύο πολέμους, έναν με φυσικά μέσα κι έναν στον κυβερνοχώρο. Είναι δύο διακριτά μέτωπα. Είμαστε πιο πετυχημένοι στο δεύτερο μέτωπο, και πιο ασφαλείς. Ελπίζω βέβαια στο τέλος να είμαστε νικητές σε αμφότερα τα μέτωπα».
Υπουργείο τριαντάρηδων
Σε όλα τα μεγάλα μίντια της Δύσης, οι αναλυτές θαυμάζουν το σθένος των Ουκρανών. Στα τεχνολογικά μίντια ωστόσο οι ειδικοί εγκωμιάζουν το μυαλό, την επινοητικότητα και την πρωτοτυπία της ψηφιακής τους στρατηγικής. Οχι άδικα. «Τα προηγούμενα δύο χρόνια αλλάξαμε τη χώρα», τονίζει ο 31χρονος Μπάνικ. Ο νεοεκλεγείς πρόεδρος Βολοντίμιρ Ζελένσκι ανέθεσε τον Αύγουστο του 2019 το υπουργείο Ψηφιακού Μετασχηματισμού, και μαζί την αντιπροεδρία της κυβέρνησης, στον 29χρονο τότε Μιχαΐλο Φεντόροφ, τον νεότερο υπουργό στην ιστορία της Ουκρανίας, ο οποίος έφερε στη διακυβέρνηση έναν αέρα ανανέωσης, και μαζί, πολλούς συνομήλικούς του συνεργάτες. Η ομάδα αυτή χρησιμοποίησε τις εμπειρίες της από τον ιδιωτικό τομέα για να μεταρρυθμίσει το κράτος, και το πρώτο πράγμα που έκανε ήταν να τοποθετήσει υφυπουργούς Ψηφιακού Μετασχηματισμού σε όλα ανεξαιρέτως τα υπουργεία.
«Είναι αδύνατο να κάνεις κάτι καινούργιο όταν βασίζεσαι σε παλιές ιδέες», συμπληρώνει ο Μπάνικ, «η φιλοσοφία μας εδράζεται στο ότι το κράτος θα πρέπει να δουλεύει σαν μια τεχνολογική επιχείρηση. Και για να δημιουργήσεις κάτι καινούργιο, η ομάδα σου θα πρέπει να είναι αρκετά γενναία ώστε να πραγματοποιήσει κάτι που δεν υπήρχε προηγουμένως».
«Μετά τις τελευταίες προεδρικές εκλογές», σημειώνει, «καταλάβαμε ότι μπορούσαμε να αλλάξουμε κάτι στη χώρα. Γι’ αυτό και ήρθαμε. Δεν δουλεύουμε με τον κλασικό τρόπο που δουλεύουν σ’ ένα υπουργείο, με τη γραφειοκρατία κι όλα αυτά. Οι άλλοι υπουργοί έρχονται συχνά και μας λένε “παιδιά παραείστε γρήγοροι!”. Είμαστε πράγματι το πιο αποτελεσματικό υπουργείο, και έχουμε τη μεγαλύτερη υποστήριξη από τους πολίτες».
Η καινοτόμος εφαρμογή
Είναι βέβαιο ότι στο μέλλον θα γραφτούν πολλά για την ψηφιακή διάσταση του ρωσο ουκρανικού πολέμου. Οι Ρώσοι είναι μεν γνωστοί για τις κυβερνοεπιθέσεις και τη θεωρία του υβριδικού πολέμου, που περιλαμβάνει καμπάνιες αποσταθεροποίησης του αντιπάλου –το λεγόμενο και «ψηφιακό τζούντο»– αλλά οι Ουκρανοί αμύνονται με πρωτόγνωρους τρόπους, οι οποίοι προβλέπεται ότι θα μπουν στο βασικό εγχειρίδιο κυβερνοπολέμου. Η εμπροσθοφυλακή της ψηφιακής στρατηγικής των Ουκρανών ονομάζεται Diia. Πρόκειται ουσιαστικά για μια διαδραστική πύλη εισόδου στις κρατικές υπηρεσίες, η οποία κυκλοφόρησε το 2020 και σήμερα έχει 17.246.000 μοναδικούς χρήστες. Βεβαίως, η εφαρμογή του Diia (που στην κυριολεξία σημαίνει «Δράση», αλλά αν διαβαστεί ως αρκτικόλεξο σημαίνει «Το κράτος και εγώ») δεν αφορά μόνο τους νέους κι όσους έχουν εξελιγμένες ψηφιακές δεξιότητες. Μπορεί ο νεαρότερος χρήστης να είναι 14 ετών, αλλά στην εφαρμογή είναι εγγεγραμμένοι 5.000 χρήστες ηλικίας 86 ετών.
«Είμαστε εστιασμένοι στην εμπειρία του χρήστη», αναφέρει ο Μπάνικ, «και ασχολούμαστε πολύ με αυτό που λέμε επανασχεδιασμό των δημόσιων υπηρεσιών». Η εφαρμογή περιλαμβάνει 12 δημόσια έγγραφα, και σου επιτρέπει να κάνεις σχεδόν τα πάντα σε σχέση με το ουκρανικό κράτος. Φέρει επιπλέον και το πρώτο ψηφιακό διαβατήριο στον κόσμο. Καθώς εξελίσσεται ο πόλεμος, το Diia αρχίζει να εμπλουτίζεται με διάφορες υπηρεσίες εξυπηρέτησης και βοήθειας των Ουκρανών πολιτών. Υπηρεσίες για αυτούς που φεύγουν από τη χώρα, γι’ αυτούς που παίρνουν έκτακτα επιδόματα και για όσους θέλουν να κάνουν δωρεές στον ουκρανικό στρατό.
Επενδύουμε πολύ χρόνο στη μετάδοση αληθινών πληροφοριών. Εχουμε κανάλια στο Telegram και στο Viber. Οι Ρώσοι δεν μπορούν να μας αντιμετωπίσουν σε αυτό το πεδίο.
Επίσης, στην εφαρμογή προστίθεται η ροή του τηλεοπτικού και ραδιοφωνικού προγράμματος. Από την έναρξη του πολέμου, σε όλα τα ουκρανικά κανάλια προβάλλεται ο ίδιος τηλεμαραθώνιος. «Οι Ρώσοι προσπάθησαν να καταστρέψουν κεραίες και τηλεπικοινωνιακές υποδομές, ακόμα και τηλεοπτικά γραφεία και στούντιο. Με το Diia μπορεί καθένας να μαθαίνει την αλήθεια από το κινητό του», διατείνεται ο Μπάνικ. «Η αλήθεια είναι ότι επενδύουμε πολύ χρόνο στη μετάδοση αληθινών πληροφοριών. Εχουμε κανάλια στο Telegram και στο Viber. Στο γκρουπ Ukraine Now, στο Telegram, έχουμε πάνω από ένα εκατομμύριο χρήστες. Οι Ρώσοι δεν μπορούν να μας αντιμετωπίσουν σε αυτό το πεδίο, είμαστε πολύ μεγάλοι για τα δεδομένα τους. Εχουμε ειδησεογραφικά κανάλια ακόμα και για το ρωσικό κοινό. Ακόμα και οι ίδιοι λένε ότι χάνουν τον πόλεμο στη σφαίρα της πληροφόρησης».
Στρατός προγραμματιστών
Το ουκρανικό υπουργείο βρίσκεται σε διαρκή δραστηριότητα, και παίρνει διαρκώς νέες πρωτοβουλίες. Αν ένας πολίτης βρίσκεται σε κάποιο σημείο που εμφανίζονται ρωσικές δυνάμεις, μπορεί να πάει αμέσως στο Diia και με το πάτημα ενός κουμπιού να τις αναφέρει. Το Diia έχει διασυνδεθεί μ’ ένα ειδικό chatbot στην εφαρμογή ανταλλαγής μηνυμάτων Telegram, το οποίο βοηθάει τον ουκρανικό στρατό στον εντοπισμό εχθρικών δυνάμεων. Το πιο αξιοσημείωτο βέβαια είναι ο εθελοντικός «στρατός προγραμματιστών της Ουκρανίας», ένα τεράστιο κίνημα εθελοντών, 300.000 ανθρώπων απ’ όλο τον κόσμο, οι οποίοι παραλαμβάνουν τις εργασίες που πρέπει να κάνουν από το Telegram.
«Στο σώμα αυτό ασχολούνται ακόμα και άνθρωποι που δεν είναι ειδικοί στις κυβερνοεπιθέσεις. Είναι η πρώτη φορά που γίνεται κάτι τέτοιο παγκοσμίως. Δεν γνωρίζουμε ποιοι είναι οι άνθρωποι που τις διεκπεραιώνουν, είναι ανώνυμοι για εμάς», λέει ο Μπάνικ. «Μας βοηθούν στις επιθέσεις που κάνουμε σε τοποθεσίες της ρωσικής υποδομής, σε ιστοσελίδες, σε αποθετήρια και σε διάφορες επιχειρήσεις εκεί. Οπως θα γνωρίζετε, το 80% των πολιτών στη Ρωσία υποστηρίζει τον πόλεμο στην Ουκρανία. Πρέπει αυτός ο κόσμος να καταλάβει ότι πρέπει όλοι να πληρώσουν το τίμημα της εισβολής, και ότι δεν μπορούν να ζουν τις άνετες ζωές τους ενώ Ουκρανοί πολίτες σκοτώνονται στα εδάφη μας».
Η βοήθεια που έχουν λάβει οι Ουκρανοί στο ψηφιακό μέτωπο είναι πολύπλευρη. Για τον Μπάνικ είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι έσπευσαν να τους βοηθήσουν σημαντικά οι Anonymous. «Είναι η πρώτη φορά που ένας οργανισμός σαν κι αυτόν δουλεύει για σκοπούς μιας κυβέρνησης», επισημαίνει περήφανα. Την ίδια στιγμή, η δημόσια επικοινωνία του υπουργού Φεντόροφ με τον Ελον Μασκ, στο Twitter, είχε σαν αποτέλεσμα τη δωρεά από την πλευρά του δεύτερου, 5.000 τερματικών δορυφορικού Ιντερνετ της Starlink. Με τους δορυφόρους αυτούς εξασφαλίζεται η παροχή Διαδικτύου ακόμα και σε απρόσιτα ή κατεστραμμένα μέρη. Το παράδειγμα του Μασκ ακολούθησαν στη συνέχεια και άλλοι, προμηθεύοντας την Ουκρανία με πολύ περισσότερα τερματικά. Ο Μπάνικ αποκαλεί αυτές τις ενέργειες πρωτοποριακά κυβερνομέτρα. Σχεδόν ταυτόχρονα, ο Φεντόροφ έκανε τη δημόσια έκκληση σε 500 τεχνολογικές επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στη Ρωσία, να την εγκαταλείψουν. Η πλειονότητά τους ανταποκρίθηκε θετικά στο ψηφιακό εμπάργκο.
«Οι λύσεις που βρίσκουν οι Ρώσοι έρχονται όλες απ’ το παρελθόν. Ολες οι λύσεις τους βασίζονται σε εισαγωγές τεχνολογιών και ορυκτών, αλλά τώρα εξαιτίας του πολέμου δεν λειτουργούν όπως πριν. Οι περισσότεροι χάκερ στη Ρωσία δουλεύουν άμεσα για την κυβέρνηση, ή τις μυστικές υπηρεσίες. Στα μέσα Ιανουαρίου έκαναν μια τεράστια επίθεση σε πολλές τοποθεσίες μας, και στο Diia επίσης, η οποία όμως δεν πέτυχε. Μάθαμε πολλά από τις επιθέσεις τους και γίναμε ακόμα καλύτεροι στην κυβερνοασφάλεια. Από την αρχή του πολέμου μάς κάνουν επιθέσεις, αλλά ποτέ δεν κινδυνέψαμε πραγματικά. Νομίζω ότι η μεγαλύτερη επιτυχία τους ήταν ότι μπήκαν στα email του υπουργείου Εξωτερικών. Φυσικά και είναι ευαίσθητο, αλλά στο πλαίσιο ενός πολέμου αυτής της κλίμακας, δεν είναι κάτι σημαντικό τελικά. Διαβάσαμε τα μεταξύ τους μηνύματα, που έδιναν συγχαρητήρια ο ένας στον άλλο για το μεγάλο επίτευγμά τους… Εχουμε καταλάβει ότι στο πεδίο του κυβερνοχώρου, σ’ αυτόν τον πόλεμο, η Ουκρανία είναι πιο δυνατή».
Καλά προετοιμασμένοι
Οι Ουκρανοί νιώθουν πράγματι πολύ πιο ασφαλείς στο ψηφιακό μέτωπο, κι αυτό γιατί ήταν καλά προετοιμασμένοι. Πριν από την έναρξη του πολέμου ανέπτυξαν δύο μεγάλα προγράμματα εντοπισμού σφαλμάτων (bug bounty). «Αυτά τα προγράμματα μας βοήθησαν να καταλάβουμε πόσο ευάλωτο ήταν το Diia σε διαρροές. Μέσα σε μισό χρόνο είχαμε μόλις τέσσερις αναφορές. Μόνο δύο ήταν για bugs. Οι άλλες δύο αναφορές σχετίζονταν με μια βάση που είχε ψεύτικους χρήστες. Είναι πρακτικά αδύνατο να πραγματοποιήσει κάποιος διαρροή απ’ το Diia. Στα τέλη Ιανουαρίου ήμασταν πια βέβαιοι ότι είχαμε μία από τις πιο ασφαλείς εφαρμογές στον κόσμο».
Οπως όλοι μας, έτσι κι ο Μπάνικ επιθυμεί να τελειώσει ο πόλεμος το συντομότερο δυνατόν. Ο ίδιος όμως φοβάται ότι τη δεδομένη στιγμή κάτι τέτοιο δεν είναι εφικτό, γιατί απλά θα σήμαινε «είτε την κατοχή του συνόλου των ουκρανικών εδαφών, ή την αποστρατιωτικοποίηση της Ρωσίας, ώστε να μην έχει τη δυνατότητα της εκδίκησης».
Ο Μπάνικ εύχεται η Ουκρανία να γίνει μέλος της Ευρωπαϊκής Ενωσης, και μετά τον πόλεμο να συνεχιστεί αμείωτα η προσπάθεια της χώρας να ηγηθεί στο μέτωπο του ψηφιακού μετασχηματισμού. «Εχουμε αποκτήσει τεράστια εμπειρία και είμαστε πολύ ανοικτοί να μοιραστούμε όσα έχουμε μάθει με κάθε ενδιαφερόμενη χώρα, εκτός φυσικά των Ρώσων», καταλήγει. Η συνομιλία μας ολοκληρώνεται ακριβώς τη στιγμή που απ’ το παράθυρό του ηχούν οι σειρήνες του πολέμου.
Τεχνητή νοημοσύνη και δωρεές 64 εκατ. δολαρίων σε κρυπτονομίσματα
Η εταιρεία ClearviewAI έχει δωρίσει στη χώρα το ειδικό λογισμικό τεχνητής νοημοσύνης που έχει αναπτύξει, προκειμένου να μπορούν οι Ουκρανοί να αναγνωρίζουν πρόσωπα Ρώσων στρατιωτών. Η χρήση των λογισμικών αναγνώρισης προσώπων από τις αρχές επιβολής του νόμου θεωρείται αρκετά αμφιλεγόμενη παγκοσμίως. Η Ευρωπαϊκή Ενωση στο νομοσχέδιο που επεξεργάζεται, κατατάσσει αυτή την τεχνολογία στα «μη αποδεκτά ρίσκα». Το υπουργείο Ψηφιακού Μετασχηματισμού της Ουκρανίας αρνήθηκε να σχολιάσει τη χρήση της, επικαλούμενο λόγους ασφαλείας. Oι New York Times αναφέρουν ότι το ClearviewAI χρησιμοποιείται για να ταυτοποιηθούν τα στοιχεία νεκρών Ρώσων στρατιωτών ή και κατασκόπων, ενώ το Forbes προσθέτει ότι ο Φεντόροφ έχει ανακοινώσει στο Telegram μια καμπάνια που δίνει τη δυνατότητα στους Ουκρανούς να στέλνουν τις φωτογραφίες των νεκρών Ρώσων στις οικογένειές τους. Σε κάθε περίπτωση, σ’ αυτόν τον πόλεμο γίνεται για πρώτη φορά μαζική χρήση τεχνολογιών αναγνώρισης προσώπων, κι αυτό είναι από μόνο του κάτι αξιοπρόσεκτο και σημαντικό.
Την ίδια στιγμή, το υπουργείο θριαμβολογεί δικαίως για την επιτυχία μιας ακόμα πρωτοποριακής καμπάνιας του, η οποία αφορά παροχές οικονομικής βοήθειας αυτή τη φορά. Δύο μέρες μετά την έναρξη του πολέμου, το υπουργείο έβγαλε στον διαδικτυακό αέρα την ιστοσελίδα «Aid for Ukraine», μέσω της οποίας μπορεί ο οποιοσδήποτε να κάνει οικονομικές δωρεές σε κρυπτονομίσματα. Μέσα σε 70 ημέρες συγκεντρώθηκαν πάνω από 64 εκατ. δολάρια σε κρύπτο. Τα χρήματα αυτά ενίσχυσαν ποικιλοτρόπως την άμυνα της χώρας, σύμφωνα με μια αναλυτική αναφορά που δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο Twitter.
Η τελευταία καινούργια ιδέα που υλοποιεί το υπουργείο είναι η αποδοχή βοήθειας μέσω αγοράς NFT (Non Fungible Tokens). Τελικά, ο Σλάβα Μπάνικ έχει απόλυτο δίκιο, η ουκρανική στρατηγική έρχεται απ’ το μέλλον.