Στις 27 Μαρτίου 1823 ο N. Zen, πρόξενος της Αυστρίας στον Μοριά και στη Ρούμελη, ο οποίος μετά την έκρηξη της Επανάστασης έδρευε στη Ζάκυνθο, έστελνε στον Μέτερνιχ ένα «πατριωτικό τραγούδι… σε αυθεντικό ελληνικό ιδίωμα, όπως μου έφθασε από την Πελοπόννησο», ένα ποίημα που φανέρωνε κατά τον Αυστριακό πρόξενο την «ηθική κατάσταση των στασιαστών Εταιριστών […]».
Το τραγούδι αυτό, που σώζεται στα αρχεία της Βιέννης, δυστυχώς ακέφαλο, σε 25 ομοιοκαταληκτούντα ανά δύο δίστιχα, σε δεκαπεντασύλλαβο μέτρο, είναι ένα εύγλωττο τεκμήριο για τις ιδεολογικές ζυμώσεις στον Μοριά και στα Ιόνια Νησιά, και μια ακόμη απόδειξη για τη δυναμική διάδοση των ριζοσπαστικών και δημοκρατικών ιδεών. «Δικαίωνε» τις πεποιθήσεις του Αυστριακού καγκελαρίου ότι ο ξεσηκωμός των Ελλήνων ήταν μια εξέγερση «μασόνων πιστότατων εἰς τὴν συνωμοσίαν» και «καρμπονάρ’ ἀπόκρυφων», που στρεφόταν, κατά το παράδειγμα του «ἀνδρειοτάτου λαοῦ τῆς Ἱσπανίας», «στὴν ανεξαρτησίαν» και κατά της βασιλείας, της τυραννίας, και των «τουρκῶν δεσποτείας». Είναι όντως ένας παιάνας υπέρ της πατρίδας και της ελευθερίας, όπως φανερώνουν οι πρώτοι στίχοι που σώζονται:
«ὅσοι νὰ ζῆτε εἰς τὴν γῆν, ἐλεύθεροι ποθεῖτε, / Ἰδοὺ καιρὸς ἐφέστηκε, γιὰ νὰ ἐκδικηθείτε· / Ὑψώσατε το ὄμμασας, καθ’ εἷς εἰς τὴν πατρίδαν, / καὶ ἐλευθέρωσάτετην, ἀπό τὴν τυραννίδαν· / ὁπὄχι νοῦν καὶ φρόνησιν, ποτὲ δὲν ὑποφέρει, / νὰ εἶν ὡς σκλάβος δέσμιος, εἰς βασιλέως χέρι· / οἱ βασιλεῖς νομίζουσι, δὲν ἔγιναν δι’ ἄλλον, / παρὰ διὰ νὰ τυραννοῦν, μικρὸν καὶ τὸν μεγάλον. / Ἐλευθερία τὸ λοιπόν, αὐτὴ ἂς θριαμβεύση, / καὶ ἡ ἀποστασία μας, τυράννους ἄς φονεύση· / ἄς ἀντιπολεμήσωμεν, ὅλοι μας θαρσαλέως, / νὰ λείψῃ πλέον τ’ ὄνομα, αὐτὸ τοῡ βασιλέως».
Η έκκληση
Ο άγνωστος σε εμάς συντάκτης του ήταν γνώστης των τελευταίων επαναστατικών εξελίξεων στην Ευρώπη (Ισπανία) και εμπνεόταν από τα φιλελεύθερα ιδεώδη της Αμερικανικής Επανάστασης. Είναι χαρακτηριστικό ότι μνημονεύεται ο «φιλελεύθερος λαὸς φιλαδελφείας», όπου ως γνωστόν στις 4 Ιουλίου 1776 συγκλήθηκε η συνέλευση των Αμερικανών και ψηφίσθηκε η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας, και «οἱ φιλάδελφοι ἀπόγονοι τοῦ Πὲν (προφανώς του Τόμας Πέιν, του φιλόσοφου θεωρητικού της Αμερικανικής Επανάστασης, υμνητή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων) ὁμοῦ καὶ τοῦ Βασινγκτόν (Τζορτζ Ουάσιγκτον)». Παράλληλα, όμως, και στο πνεύμα των προκηρύξεων των Φιλικών γίνεται έκκληση στους φιλελεύθερους Ευρώπης και Αμερικής «εἰς τὴν Ἑλλάδα γλύγωρα […] ὡς ἀδελφοί μας δράμετε, δείξατε προθυμίαν· διὰ νὰ ἀφανίσωμεν, τὸ κράτος τοῦ σουλτάνου».
Στο αντίπαλο δέος του επαναστατικού πνεύματος παρουσιάζεται ανάγλυφα η στάση των ευρωπαϊκών κρατών. Ο συντάκτης του τραγουδιού στρέφεται με πάθος κατά της Αυστρίας, καλώντας τους συναγωνιστές «προθύμως στὴν Ἀούστριαν, νὰ φθάσωμεν νικῶντας» ώστε «τὸ αἷμα νὰ ζητείσωμεν,/ ἐκεῖ τοῦ ἀδελφοῦ μας,/ τοῦ ῥήγα τοῦ Βελεστινλῆ,/ ἥρωος ἐδικοῦ μας / ποῦ τότε η Ἀούστρια,/ δι’ ἄσπρα ποῦχε λάβη,/ τὸν ἔδωσεν εἰς θάνατον,/ κ’ ἔκαμε τόσην βλάβη·». Παράλληλα, δίνει έκφραση στη βαθιά απογοήτευση των Ελλήνων από τη στάση του τσάρου Αλεξάνδρου, τον οποίον «κοσμεί» με τα επίθετα του άπιστου, του επίορκου, του πλάνου:
«Ἀλέξανδρος ὁ ἄπιστος, ἐπίορκος, καὶ πλάνος, / ποῦ εἶναι πλέον βάρβαρος, παρὰ ὁ μουσουλμάνος, / θέλει ἰδῆ ὀγλύγωρα, καὶ θέλει τὸ γνωρίση, / αὐτ’ ἡ ἐπιορκία του, πόσον θὰ τοῦ κοστίσῃ· / διότι κατεπάτησε, τοὺς ὅρκους, τὴν θρησκείαν, / κ’ ἐδείχθη φίλος κι’ ἀδελφός, πάλιν μὲ τὴν Τουρκίαν. / Φόβος ἂς μὴν μᾶς τυραννᾶ, ἀλλ’ ὅλοι μὲ ἀνδρείαν, / ἂς ἀντιπολεμήσωμεν, γιὰ τὴν ἐλευθερίαν· / εἰς ὅλα τὰ βασίλεια, ὁ σπόρος εἶν σπαρμένος, / ἐλευθερίας ὁ καρπός, τώρα εἶν γινομένος· / ἂς λάμψη πλέον στὸ ἑξῆς, στὴν γῆν δημοκρατεία, / κι’ ἂς λείψη, ἂς ἀφανισθῇ, τ’ ὄνομα βασιλεία».
Το τραγούδι αποτελεί εύγλωττο τεκμήριο των ιδεολογικών ζυμώσεων σε Μοριά και Ιόνια Νησιά, και απόδειξη της δυναμικής διάδοσης των ριζοσπαστικών ιδεών.
Τον Μάιο του 1823 συνθέτει στη Ζάκυνθο το ποίημά του ο Διονύσιος Σολωμός, που έμελλε να γίνει ο Εθνικός Υμνος του νεότευκτου ελεύθερου κράτους. Είναι εντυπωσιακές οι ιδεολογικές ομοιότητες σε στροφές του, στις οποίες προβάλλονται το αμερικανικό επίτευγμα, η ισπανική τόλμη, ο θυμός έναντι της Αγγλίας και της Ρωσίας αλλά και της Αυστρίας (το μάτι του Αετού): αρ. 22 «Γκαρδιακὰ χαροποιήθη/ καὶ τοῦ Βάσιγκτον ἡ γῆ,/ καὶ τὰ σίδερα ἐνθυμήθη/ ποὺ τὴν ἔδεναν καὶ αὐτή», αρ. 23 «Ἀπ’ τὸν πύργο του φωνάζει,/ σὰ νὰ λέῃ σὲ χαιρετῶ,/ καὶ τὴ χήτη του τινάζει/ τὸ λιοντάρι τὸ Ἱσπανό», αρ. 24 «Ἐλαφιάσθη τῆς Ἀγγλίας/ τὸ θηρίο, καὶ σέρνει εὐθὺς/ κατὰ τ’ ἄκρα τῆς Ρουσίας/ τὰ μουγκρίσματα τσ’ ὀργῆς», αρ. 26 «Σέ ξανοίγει ἀπὸ τὰ νέφη/ καὶ τὸ μάτι του Ἀετοῦ,/ ποὺ φτερὰ καὶ νύχια θρέφει/ μὲ τὰ σπλάχνα τοῦ Ἰταλοῦ», αρ. 18 «ἐγαλήνευσε· καὶ ἐχύθη/ καταχθόνια μία βοή,/ καὶ τοῦ Ρήγα σοῦ ἀπεκρίθη/ πολεμόκραχτη ἡ φωνή». Ηταν γνώστης του ποιήματος αυτού ή και του συντάκτη του ο Σολωμός, ο κατ’ εξοχήν υμνητής της ελευθερίας της πατρίδας; Οπωσδήποτε είναι ιδέες που επικρατούσαν και κυκλοφορούσαν στα καίρια αυτά χρόνια της επαναστατικής ορμής και ευφορίας.
Οι ομοιότητες
Ο Αλέξης Πολίτης και η Ερη Σταυροπούλου στις πρόσφατες μελέτες τους αναδεικνύουν τους πυλώνες της λογοτεχνικής δημιουργίας κατά την Επανάσταση: τον κύκλο της Ζακύνθου, τη φαναριώτικη ποίηση για το ’21, αυτήν της διασποράς, τα αυτοσχέδια ποιήματα από τον επαναστατημένο χώρο κ.ά. Μια διόλου ευκαταφρόνητη παραγωγή που αντανακλούσε τον πόθο για την ελευθερία, την ανάγκη για εξύμνηση της πατρίδας και των ανδραγαθιών των μαχητών της. Πολλά μικρά έργα, κυρίως θούριοι, λαϊκές ρίμες, κ.ά. κυκλοφορούσαν σε χειρόγραφη μορφή, άλλα γνώριζαν τη δημοσιότητα στα επαναστατικά τυπογραφεία, κοντά στην πλούσια παραγωγή φιλελλήνων. Μέσα σε όλα αυτό το ποίημα που μας διέσωσε ο Αυστριακός πρόξενος διασώζει τη φιλελεύθερη, αληθινά ριζοσπαστική ορμή της Επανάστασης.
Περαιτέρω ανάλυση σχετικά με το επαναστατικό αυτό άσμα παρουσιάζεται στο επίμετρο της υπό έκδοση μονογραφίας μας με τίτλο «Η Αυστριακή αρμάδα κατά την Ελληνική Επανάσταση. Διπλωματία και πόλεμος», η οποία βασίζεται σε πρωτότυπη έρευνα στα αρχεία της Βιέννης, της Τεργέστης, τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και πρόκειται να εκδοθεί εντός του έτους από το Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.
* Η κ. Ολγα Κατσιαρδή-Hering είναι ομότιμη καθηγήτρια Ιστορίας Νέου Ελληνισμού στο ΕΚΠΑ.
** Ο κ. Δημήτριος Μ. Κοντογεώργης είναι λέκτωρ Νεοελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.