Το κοινωνικό στάτους (ο σεβασμός και ο θαυμασμός από τους άλλους) είναι σημαντικότερο για την υγεία μας από κάθε άλλο κοινωνικό ή οικονομικό παράγοντα. Στον «Ιππόλυτο Στεφανηφόρο», ο Ευριπίδης διακρίνει μεταξύ της καλής ντροπής (αιδώς), όπου ένα καλό ιδεώδες του εγώ μας καθοδηγεί να σεβόμαστε τη δικαιοσύνη, και της κακής ντροπής (αισχύνη), που φέρει το βαρύ φορτίο της περιφρόνησης και εξοστρακίζει το άτομο από το «σπίτι» του, κάπου όπου ανήκει από κοινού με άλλους – όμοιους με αυτόν, κάπου από όπου ξεκινά, κάπου όπου επιστρέφει.
Φαντασθείτε τον ψυχικό πόνο που βιώνει ένα παιδί όταν απογυμνώνεται και ντροπιάζεται, διασύρεται, εμπρός στην κοινωνική του ομάδα. Ο πόνος είναι αβάσταχτος. Το άτομο βιώνει σύγχυση, αποπροσωποποίηση και συγχώνευση του εαυτού με τον άλλο. Ανοίγει η γη και τον καταπίνει, γίνεται αόρατος. Είναι μια άμυνα ψυχωτικής τάξης. Το άτομο παύει να είναι υποκείμενο που σκέφτεται. Βυθίζεται στη λύπη. Δεν μπορεί να κρίνει, να δοκιμάσει την πραγματικότητα.
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι δημόσιοι χώροι. Δεν είναι υπηρεσίες. Είναι η αρχιτεκτονική του σύγχρονου κοινωνικού σύμπαντος και θέτουν θέματα ασφάλειας. Προκαλούν ρήγματα στη συνοχή της κοινωνίας. Χρειάζονται ρύθμιση. Μπορούν να γίνουν χώροι δημόσιας διαπόμπευσης. Μπορούν εύκολα να δημιουργήσουν προσωρινές αγέλες, που έχουν έναν μόνο τρόπο ύπαρξης: τον αποκλεισμό κάποιου που πρέπει να εξοντωθεί. Δεν μιλώ μόνο για ακραίες περιπτώσεις. Μιλώ για τη βία του καθημερινού εκφοβισμού. Υπάρχουν έξω εκεί άλλοι που μισούν και θέλουν να σε καταστρέψουν. Ας έχουμε τον νου μας. Και ας προσέχουμε ο ένας τον άλλον. Ας μη σιωπήσουμε.
Μια δημοκρατική πόλη αποτελείται από διακριτούς χώρους και χρόνους (αγορά, Βουλή, Τύπος, θέατρο, δικαστήρια, εκκλησίες, τηλεόραση, Διαδίκτυο, παρέες, γεύματα, πάρτι, κουτσομπολιό) που ρυθμίζουν θεσμικά πώς το ιδιωτικό μπορεί να παρουσιασθεί δημοσίως. Μια δημοκρατία αποτελείται από έντιμους όχι έξυπνους ανθρώπους που τους συνέχει η φιλία, όχι η παντοδύναμη φαντασίωση ότι ανήκουν στο inner ring. Εντιμότητα είναι το τακτ να λες την αλήθεια που αντέχεις εσύ και ο άλλος. Στην αρχαία Αθήνα, κατά τα Ελευσίνια Μυστήρια, όταν η πομπή περνούσε τη γέφυρα του Κηφισού, υπήρχαν με καλυμμένα πρόσωπα οι «γεφυριστές» που έσκωπταν με ασύστολο τρόπο τους επισήμους που ακολουθούσαν την πομπή. Το καθημερινό κουτσομπολιό επίσης είναι ένα παιχνίδι πολύ σοβαρό και απαραίτητο για τη δημοκρατία. Ομως, το να λες ψέματα με σκοπό να εκμηδενίσεις τον άλλον που φθονείς, είναι ανέντιμο. Ο ρατσισμός, ο εκφοβισμός αυτών που θεωρείς αδύναμους, είναι ανέντιμο, παρανοϊκό και γελοίο.
Προκαλούν ρήγματα στη συνοχή της κοινωνίας. Χρειάζονται ρύθμιση. Μπορούν να γίνουν χώροι δημόσιας διαπόμπευσης.
Στην εφηβεία, το άτομο ορίζει ποιο είναι σε σχέση με την κοινωνία. Βγαίνει στον κόσμο. Εχει την ικανότητα να είναι. Και να είναι μόνο παρουσία του άλλου. Ο αληθινός εαυτός του είναι βαθιά μοναχικός. Χρειάζεται ευνοϊκές συνθήκες για να τολμήσει να βγει στον κόσμο, να αρχίσει να εκπέμπει αυθόρμητες χειρονομίες, να συμβάλλει δημιουργικά στην κοινωνία. Τις αυθόρμητες χειρονομίες του, τον αληθινό εαυτό εν δράσει, φθονούν βαθύτατα και φοβούνται οι τύραννοι της γειτονιάς του. Τον εκφοβίζουν για να συμμορφωθεί, να ζει μέσα στον φόβο, να γίνει ένας ψευδής εαυτός σαν τους ίδιους. Αυτοί που ασκούν βία είναι αυτοί που έχουν υποστεί αυτήν τη βία παλιότερα. Η αγωνία του ατόμου που εκφοβίζεται είναι ότι σέβεται ο άλλος τον ναρκισσισμό του. Να μην έχεις καμιά απόκριση –να επικρατεί σιγή– στην ανάγκη του για νόημα. Να μη σε περιβάλλει ένας κόσμος. Το σύμπαν που σε περιβάλλει να μην έχει γίνει ένας κόσμος, μια τάξη με νόημα, ένας νόμος. Το άτομο που μένει αδέσποτο μπορεί να πιαστεί σε ένα δίχτυ συκοφαντιών μιας «αγέλης» που τον διασύρει, τον απογυμνώνει από το ήθος του, τον εξοντώνει ηθικά, του φοράει ένα ποτισμένο με δηλητήριο ρούχο που τρώει τις σάρκες (αυτό έδωσε η Δηιάνειρα στον άπιστο Ηρακλή για να τον εκδικηθεί), του δίνει τον πόνο σαν ύστατο δέρμα. Η απόσυρση και ο διασυρμός ετυμολογικά συνδέονται με το σύρω και το δέρμα (σημαίνουν και γδέρνω). Η ψυχή μας γεννιέται από το σώμα μας και κατοικεί μέσα σε αυτό. Το δέρμα που μας προστατεύει δημιουργείται από τα πρώτα μας «όχι» που εδραιώνουν την ταυτότητά μας, την οποία επικυρώνει η ανταπόκριση, το βλέμμα του αντικειμένου, του άλλου που έχει νόημα για εμάς, μέσα μας και έξω. Αυτό μάς καθιστά υποκείμενα, που σκέφτονται.
Σήμερα οι επιθέσεις επί των δεσμών της σκέψης καθιστούν την εργασία του πολιτισμού ανεπαρκή. Η λέξη ήθος συνδέεται με την ηθική, τον νόμο, τα ήθη, τον χαρακτήρα, τις συνήθειες. Στον Ομηρο η λέξη ήθος σήμαινε το ενδιαίτημα, τη συνήθη διαμονή, τα μέρη όπου συχνάζουν τα αγρίμια και οι άνθρωποι, για να κρυφτούν από τα αρπακτικά. Γεννιόμαστε με μιαν έμφυτη ανάγκη, όμοια με την πείνα και τη δίψα, να αναζητάμε τον άλλον που έχει και δίνει νόημα. Ο αληθινός εαυτός μας έχει έναν πυρήνα πρωταρχικής μοναχικότητας και εγγύτητας. Γεννιέται μέσα σε μια αρχέγονη μήτρα διυποκειμενικότητας. Δεν είναι προς επικοινωνία. Είναι η μυστική πηγή της ζωής μας. Δεν είναι προς έκθεση.
* Ο κ. Σωτήρης Μανωλόπουλος είναι ψυχαναλυτής παιδιών.
Ακολουθήστε το kathimerini.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στο kathimerini.gr