«Ο θείος μου ήταν ζωγράφος μέχρι το μεδούλι, αφοσιωμένος στο έργο του και απίστευτα εργασιομανής. Το σπίτι της Αίγινας ήταν πρωτίστως χώρος της δουλειάς του και δεν συνήθιζε να καλεί πολύ κόσμο. Ανάλογα με το ποιος ερχόταν, περιόριζε όσα μπορούσαν να δουν τα ξένα μάτια. Στο εργαστήριο έμπαιναν μόνον οι φίλοι και συνεργάτες του, και υπήρχε εδώ ένας μικρότερος χώρος, λίγα τετραγωνικά μέτρα που τον έλεγε “το άβατον”. Εκεί χωρούσαν μερικά καβαλέτα, το τραπέζι όπου ξεκινούσε τα προσχέδια των έργων του, μπογιές, κραγιόνια κι ένα κρεβάτι».
Μιλάμε με την κεραμίστρια Χριστίνα Μόραλη, ανιψιά του κορυφαίου εικαστικού Γιάννη Μόραλη, και η συνομιλία μας γίνεται τηλεφωνικά από την Αίγινα. Από εκείνο το περίφημο ατελιέ-κατοικία που συνέδεσε άρρηκτα το όνομα και το έργο του Μόραλη με το νησί – εδώ εκτός των άλλων δημιούργησε τα μεγάλα αφαιρετικά έργα του. Τα ίχνη της παρουσίας του στο σπίτι είναι ακόμη ευδιάκριτα, όπως οι λεκέδες από τα χρώματά του στο πάτωμα.
Η περιοχή όπου βρίσκεται το εργαστήριο Μόραλη στην Αίγινα, ονομάζεται Πλακάκια, κοντά στο Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης. Διακόσια μέτρα μακριά από την οδό που τιμητικά πήρε το όνομα του Καζαντζάκη, σε ένα μεγάλο κτήμα το οποίο απέχει διακριτικά από την πολυκοσμία του κεντρικού δρόμου, ο αρχιτέκτονας Αρης Κωνσταντινίδης σχεδίασε εκεί, για τον ζωγράφο φίλο του, ένα κτίριο που στέγασε αυτό που επί πολλά χρόνια υπήρξε δεύτερο σπίτι του.
Η Αίγινα έγινε η δεύτερη πατρίδα του ζωγράφου. Από την πρώτη φορά που την επισκέφθηκε, θυμήθηκε την Πρέβεζα όπου περνούσε τα παιδικά του καλοκαίρια. Ετσι συνδέθηκε μαζί της συναισθηματικά και στην πορεία ανακάλυψε «το εκπληκτικό φως της», όπως συχνά έλεγε. Στη θερινή αιγινήτικη κατοικία του έφτανε κάθε χρόνο με τη Μεγάλη Εβδομάδα και επέστρεφε στο ατελιέ της οδού Δεινοκράτους τον Οκτώβριο.
Το ατελιέ-κατοικία
«Σαν το κέλυφος της χελώνας που κουβαλά το σπίτι της», όπως ο ίδιος είχε παρατηρήσει για ένα ανάλογο οικοδόμημα, αυτό το ατελιέ-κατοικία τού προσέφερε όσα μπορούσε να επιθυμεί από την καλοκαιρινή του ζωή: έναν τεράστιο χώρο για να εργάζεται, ένα υπνοδωμάτιο για ξεκούραση όπου φτάνει κανείς ανεβαίνοντας εννέα πλατιά τσιμεντένια σκαλιά, κι έναν μικρότερο χώρο –τον μοναδικό με θέα τη θάλασσα– για να φιλοξενεί έναν ακόμη επισκέπτη.
Η Αίγινα έγινε η δεύτερη πατρίδα του ζωγράφου. Από την πρώτη φορά που την επισκέφθηκε, θυμήθηκε την Πρέβεζα, όπου περνούσε τα παιδικά του καλοκαίρια.
Η κατοικία υψώνεται πάνω σε μια βάση. Οι όψεις της ορίζονται από τοιχία που χωρίζονται από κενά. Ο Κωνσταντινίδης, ένας διανοούμενος αρχιτέκτονας, έγραψε γι’ αυτά τα κενά: «Δημιουργούν μεγάλα κάδρα τοπίων για τον κάτοικο-παρατηρητή που βρίσκεται εντός αλλά και εκτός του σπιτιού. Η διαδοχή των επάλληλων πέτρινων διαφραγμάτων εντείνει την προσήλωση του βλέμματος σε μακρινά ή κοντινά τοπία».
Το κτίριο ολοκληρώθηκε το 1978 και ο ζωγράφος, όπως λέει η ανιψιά του, δεν παρενέβη ποτέ στα σχέδια του φίλου του. «Δεν επεμβαίνεις στο έργο του καλλιτέχνη», σχολίαζε. Εκείνη την περίοδο στο νησί δημιουργήθηκε και η περίφημη «παρέα της Αίγινας». Οι φίλοι καλλιτέχνες, ο Νίκος Νικολάου, ο Χρήστος Καπράλος, ο Αλέκος Σπανούδης, μαζεύονταν τα βράδια μετά τις δουλειές τους στο σπίτι του γείτονα Νικολάου, κουβέντιαζαν, γελούσαν και καβγάδιζαν έως τα ξημερώματα.
Ο κήπος τώρα, όπως και τότε, είναι γεμάτος ελιές. Το σπίτι ανήκει πλέον στον γιο του ζωγράφου Κωνσταντίνο, ζωγράφος κι αυτός και ποιητής, που ζει στο Παρίσι. Στα προσεχή σχέδια της «Εταιρείας Μελέτης, Ερευνας και Προβολής της Νεοελληνικής Τέχνης – Εργαστήριο Γιάννης Μόραλης», μέλη της οποίας είναι ο Κωνσταντίνος, είναι η αξιοποίηση του εργαστηρίου του σπουδαίου εικαστικού. Το ατελιέ άνοιξε για το κοινό μία φορά το 2020, και φέτος θα υποδεχτεί μικρούς και μεγάλους για δύο εκδηλώσεις.
«Αγαπούσε περισσότερο την Αίγινα από την Αθήνα», λέει η κ. Μόραλη, όταν τη ρωτάμε για τη θέση που είχε το σπίτι στην καρδιά του. «Ετσι τουλάχιστον συμπεραίνω από τον χρόνο που περνούσε εδώ. Τελευταία φορά ήρθε το καλοκαίρι του 2009. Πριν φύγει χαιρέτησε τους φίλους του. Κλείδωσε το σπίτι όπως πάντα, κι επέστρεψε στην Αθήνα. Εφυγε από τη ζωή λίγους μήνες αργότερα».
«Το ζωγραφιστό τετράδιο του Γιάννη», 2/9: Παράσταση αφήγησης για το έργο και τη ζωή του ζωγράφου. «Συνομιλίες», 3/9. Περφόρμανς που εξερευνά τη διαδικασία δημιουργίας ενός ζωγραφικού έργου μέσω μιας χορογραφικής σύνθεσης. Στο πλαίσιο του 13ου Aegina Fistiki Fest.