Δημήτρης Πικιώνης
(1887-1968)
Ο αρχιτέκτονας, ο ζωγράφος, ο στοχαστής
Σειρά «Λόγος» (αρ. 6),
εκδ. Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος
Ακόμη και η ιστορία του στοχασμού πάνω στην προσωπικότητα του Δημήτρη Πικιώνη εγγράφεται στην παρακαταθήκη του έργου του, ως μια ανοικτή συνθήκη. Ο νέος τόμος στην εξαίρετη σειρά «Λόγος» της Εθνικής Βιβλιοθήκης, μεταφέρει τα κείμενα που εκφωνήθηκαν στην εκδήλωση «Δημήτρης Πικιώνης (1887-1968), ο αρχιτέκτονας, ο ζωγράφος, ο στοχαστής» που πραγματοποιήθηκε στην Εθνική Βιβλιοθήκη στις 22 Ιουνίου 2018.
Με την επιμέλεια του Μάνου Δημητρακόπουλου, αντιπροέδρου του Ε.Σ. της Εθνικής Βιβλιοθήκης, που υπογράφει και τα συνδετικά κείμενα, ο μικρός, κομψός τόμος μας γνωρίζει τις προσεγγίσεις του Δημήτρη Φιλιππίδη, του Αντώνη Κωτίδη και της Μάρως Καρδαμίτση-Αδάμη.
Αρχιτεκτονική, ζωγραφική, στοχασμός, οι ακρογωνιαίοι λίθοι της δημιουργίας του, προσεγγίζονται από τρεις ερευνητές του έργου του.
Η δομή είναι τριμερής: αρχιτεκτονική, ζωγραφική, στοχασμός. Η ιδιοσυγκρασία και το κοσμοείδωλο του Πικιώνη παραδίδονται ανάγλυφα.
Αν και ο Πικιώνης είχε αποδοχή και αναγνώριση στη διάρκεια της ζωής του, η οργάνωση του αρχείου του, η υπεράσπιση της μνήμης του, η περιφρούρηση του έργου του αλλά και η εθνική και διεθνής διάδοσή του, ακολούθησε εξελικτική διαδικασία. Η κόρη του, η κυρία Αγνή Πικιώνη, χαιρετισμός της οποίας περιλαμβάνεται στην έκδοση, αναφέρει την αγάπη και τη φροντίδα τόσων φίλων και συνοδοιπόρων που στήριξαν το δικό της έργο, την ανάγκη να προστατεύσει το έργο του πατέρα της και εντέλει να δωρίσει το αρχείο του στα Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη. Στο Μπενάκη έγινε το 2010 η αναδρομική έκθεση για τον Πικιώνη που αποτέλεσε και κομβικό έτος προς μια ωριμότερη προσέγγιση στην παρακαταθήκη του. Το 2014 ιδρύθηκε η ΑΜΚΕ «Δημήτρης Πικιώνης», με σκοπό «τη μελέτη, προστασία, ανάδειξη, αποκατάσταση και συντήρηση του έργου του».
Αλλά και η ίδια η εκδοτική πορεία με κείμενα, βιογραφικές σημειώσεις, σχέδια, ζωγραφική και αρχιτεκτονική του Πικιώνη συνιστά από μόνη της μια παράλληλη βιογράφηση της ιστορίας των ιδεών πάνω στο πικιωνικό έργο. Από τα «Κείμενα» (ανθολόγηση Αγνή Πικιώνη και Μιχάλης Παρούσης, έκδοση ΜΙΕΤ, 1985) έως τις «Ομιλίες του 1965» (επ. Δ. Φιλιππίδη, εκδ. Μέλισσα, 2009), ο στοχαστικός λόγος του Πικιώνη αποτελεί μόνιμη συνοδό για την κατανόηση του έργου του. Διαχρονικός ως στοχαστής, κλασικός ως παρακαταθήκη, οικουμενικός ως φιλόσοφος, υπήρξε κυρίως εκφραστής μιας άχρονης θεώρησης του χώρου.
Ο Δημήτρης Φιλιππίδης, με την ευθύβολη και συνάμα λοξή ματιά του που μας έχει δώσει εξαιρετικές μελέτες, μας οδηγεί στο επίκεντρο αυτής της λόγιας αντισυμβατικότητας του Πικιώνη οδηγώντας μας στο εσωτερικό του Αη-Δημήτρη του Λουμπαρδιάρη, από τα πιο γνωστά έργα στο ευρύτερο περιβάλλον της Ακρόπολης και του Φιλοπάππου. Εκεί, ο Πικιώνης καθώς αναπτύσσει τη βαθμιδωτή υποδοχή σε έναν κόσμο συμβόλων, μυστικισμού και σιωπής, προσθέτει έναν πρόναο, μια προσθήκη από μπετόν και συμπαγή τούβλα χωρίς επίχρισμα. Σε αντίθεση προς τον εξωτερικό τοίχο του ναού (επινόηση του Πικιώνη, με σπόλια, κεραμεικά και λίθους, σύνοψη λαϊκής τέχνης, διαχρονίας ελληνισμού και άχρονης μαστοριάς), το εσωτερικό αφέθηκε γυμνό, μπρούτο, παραδομένο να επενδυθεί με την όποια ιερότητα στο βλέμμα των προσερχόμενων στον ναό. Αλλά όπως ο Δημήτρης Φιλιππίδης μας αποκάλυψε τη διαρκή αδυναμία ένταξης του Πικιώνη σε έναν κανόνα ερμηνείας, ομοίως και ο Αντώνης Κωτίδης με τη μακρά θητεία του στην ερμηνεία της τέχνης, μας καλεί να στοχαστούμε πάνω στην προτεραιότητα που είχε η ζωγραφική έναντι της αρχιτεκτονικής στον Πικιώνη. Ακόμη και η πλαστικότητα στις διαμορφώσεις της Ακρόπολης και του Φιλοπάππου αποκαλύπτει την εικαστική πηγή που αναβλύζει διαρκώς.
Η επαφή του με τον Παρθένη και ο θαυμασμός του για τον Σεζάν, φαίνονται στα δικά του σχέδια. Εχει φιλτραριστεί μια παράδοση ρήξης και ανάσχεσης, μια πορεία εξερεύνησης και αυτοπραγμάτωσης. Ο Αντώνης Κωτίδης, με τον ποιητικό λόγο του, γράφει: «Ολη αυτή η αλληλοσύνδεση είναι φανερή στο σύνολο του αρχιτεκτονικού, του εικαστικού αλλά και του κειμενικού αποθέματος που αιτιολογεί ρητά την αισθητική του: ο Πικιώνης είναι ζωγράφος όταν φιλοτεχνεί την όψη του Λουμπαρδιάρη, είναι αρχιτέκτονας όταν ζωγραφίζει με το βλέμμα της βιεννέζικης πρωτοπορίας και κατόπιν του Σεζάν, είναι στοχαστής όταν βασίζει τη μορφολογία του Πειραματικού στο καστοριανό αρχοντικό, είναι σηματωρός σχεδιαστής, συνθέτης, εικαστικός όταν τεχνουργεί ένας opus magnum της μεταπολεμικής ελληνικής αρχιτεκτονικής, τη διαμόρφωση της πρόσβασης στην Ακρόπολη».
Η ψυχογραφία του
Και αν ο Πικιώνης συμπορεύεται με άλλους διανοητές και δημιουργούς του 20ού αιώνα, με τον Αριστοτέλη Ζάχο, τον Φώτη Κόντογλου, τη γενιά του ’30, τον Γιάννη Τσαρούχη, σε μία άτυπη αναβάπτιση μιας ελληνικής διαχρονίας, η μορφή του παραμένει τυλιγμένη στην αχλύ ενός μύθου. Η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη γράφει (και μιλάει) πάντα με γνώση, εμπειρία και γενναιότητα. Της οφείλουμε σημαντικές μελέτες για την ιστορία της νεώτερης Αθήνας αλλά και για την ιστορία του Πολυτεχνείου, καθώς γνωρίζει εκ των έσω και μιλάει μετά λόγου γνώσεως. Η ψυχογραφία που κάνει στον Πικιώνη είναι αξιομνημόνευτη καθώς επιχειρεί να κατανοήσει τον μύθο του. Λέει: «Διατρέχοντας τον ιστορικό χρόνο χωρίς σειρά ο Πικιώνης ανατρέχει στο χθες, το σήμερα και το αύριο της Ελλάδας, υπερβαίνοντας όλες τις αισθήσεις και αγγίζοντας το μεταφυσικό, όπως ο ίδιος λέει στη δεύτερη διάλεξή του. Και δημιουργεί τη δική του αχρονολόγητη μυθοπλασία».
Ο Πικιώνης κατανοείται μέσα από τον λίθο του ελληνικού οικουμενισμού. Είναι σταθερά και μεταβλητή, συγχρόνως, τοπικός και διεθνής, άχρονος φιλόσοφος της ύλης και ανθρωπιστής τεχνουργός.