Ευάγγελος Αβέρωφ, επιστολές προς τον Μιχαήλ Τοσίτσα (1938-1948)
επιστημ. επιμ. Ευάνθης Χατζηβασιλείου, εκδ. Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία – Ιδρυμα Ευάγγελου Αβέρωφ, 2022, σελ. 465
Οι επιστολές μπορεί πλέον να μην αποτελούν το κύριο μέσο επικοινωνίας, εξακολουθούν όμως να αποτελούν πολύτιμη πηγή για τη βιβλιογραφία. Oπως φανερώνει και ο τίτλος του, το βιβλίο παρουσιάζει τις επιστολές του Ευάγγελου Αβέρωφ προς τον Μιχαήλ Τοσίτσα. Οι επιστολές αυτές, γραμμένες στη γαλλική γλώσσα, καλύπτουν μια από τις πιο κομβικές δεκαετίες (1938-1948) της ελληνικής και παγκόσμιας ιστορίας. Οι επιστολές έχουν μεταφρασθεί στα ελληνικά από τη Μαρία Κούλη, ενώ η καλαίσθητη αυτή έκδοση συνοδεύεται από φωτογραφικό υλικό. Το βιβλίο φέρει την επιμέλεια της Aννας Καραπάνου και συνοδεύεται από προλόγους του προέδρου της Βουλής των Ελλήνων, Κωνσταντίνου Τασούλα, και της προέδρου του Ιδρύματος Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα, Τατιάνας Αβέρωφ-Ιωάννου. Περιλαμβάνει κείμενα των Ευάνθη Χατζηβασιλείου («Ο πρώιμος Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας: πνευματικές καταβολές, κοινωνικές αναφορές και η αλληλογραφία με τον Μιχαήλ Τοσίτσα») και Λυκούργου Κουρκουβέλα («Τοπικότητα, έθνος και διεθνισμός στη σκέψη του Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα»).
Η αλληλογραφία μεταξύ Ευάγγελου Αβέρωφ και Μιχαήλ Τοσίτσα αφορά κατά κύριο λόγο την ενίσχυση του κοινού τόπου καταγωγής των δύο ανδρών, του Μετσόβου. Συζητείται αναλυτικά μεταξύ τους η δημιουργία του Ιδρύματος Τοσίτσα, η ανάδειξη των κτιρίων και η τόνωση της οικονομίας του Μετσόβου και της ευρύτερης περιοχής. Είναι προφανής η προσπάθεια των δύο ανδρών (ειδικά του Μιχαήλ Τοσίτσα που ζει στο εξωτερικό) να κρατήσουν τις ρίζες τους και να τιμήσουν την καταγωγή τους. Οπως είχε επισημάνει πολύ εύστοχα η Σιμόν Βέιλ, το «ρίζωμα» (που εκκινεί από τον τόπο καταγωγής) αποτελεί την πιο σπουδαία και παραγνωρισμένη ανάγκη της ανθρώπινης ψυχής.
«Τα πιο μεγάλα έργα μας είναι εκείνα που κάναμε ξέροντας πως δεν θα προφθάσουμε να τα χαρούμε. Μα πως θα τα χαρούν οι γενεές που έρχονται».
Το βιβλίο αποτελεί ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα για όλους και όχι μόνο για τους Μετσοβίτες και τους Ηπειρώτες. Μέσα από τις σελίδες του ξεδιπλώνονται σημαντικές πτυχές της ελληνικής και παγκόσμιας ιστορίας της εποχής του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων. Ξεδιπλώνεται επίσης η προσωπικότητα του Ευάγγελου Αβέρωφ, ενός πολύ σημαντικού και δραστήριου πολιτικού που ήθελε συνεχώς να προσφέρει (όταν ξεπερνούσε τα προβλήματα υγείας που τον βασάνιζαν). Οπως ανέφερε χαρακτηριστικά στην επιστολή του της 22ας Ιανουαρίου 1943 προς τον Μιχαήλ Τοσίτσα, «δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο για έναν άνθρωπο υγιή και ενεργό από το μαρτύριο της αδράνειας».
Ο Ευάγγελος Αβέρωφ, μαζί με τους υπόλοιπους σημαντικούς εκπροσώπους της γενιάς του, μας αφήνει μια πολύτιμη παρακαταθήκη: τη σύζευξη του πατριωτισμού με τον κοσμοπολιτισμό, του εθνικού με το διεθνές στοιχείο. Οπως σημειώνει ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου, το «βασικό χαρακτηριστικό της γενιάς αυτής ήταν η δυναμική σύναψη του εθνισμού με τον διεθνισμό, και πρωτίστως με τον ευρωπαϊσμό. (…) Στην πράξη, οι φιλελεύθεροι διανοούμενοι της γενιάς του Αβέρωφ, μαζί με τον ίδιο, θεωρούσαν ότι για να ολοκληρωθεί κανείς ως Ελληνας, οφείλει να μετάσχει σε μια δυναμική, δημοκρατική και υπερεθνική Ευρώπη. Ηταν και Ελληνες, και Ευρωπαίοι, και πολίτες του κόσμου». Γι’ αυτό επίσης οι ίδιοι δεν έβλεπαν την παράδοση και τον εκσυγχρονισμό ως αντιθετικές, όπως πολλές φορές και εσφαλμένα γίνεται σήμερα. Χαρακτηριστική είναι η θέση τους απέναντι στη θρησκεία και στην Εκκλησία. Παρότι αρκετά δύσπιστοι πολλοί από αυτούς απέναντι στους εκκλησιαστικούς θεσμούς, σέβονται τη θρησκευτική έκφραση ως πολύτιμο στοιχείο της πολιτιστικής συνέχειας. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ούτε ότι ο Κωνσταντίνος Τσάτσος γράφει το «Διάλογοι σε μοναστήρι» ούτε το ότι ο Ευάγγελος Αβέρωφ στο έργο του «Η φωνή της γης» μιλάει για τον γέροντα μέσα στην ατμόσφαιρα του μοναστηριού.
Βέβαια, ένα χαρακτηριστικό του Αβέρωφ υπήρξε ο έντονος αντικομμουνισμός του. Καλό είναι όμως να μην κρίνουμε το παρελθόν με τα μάτια του παρόντος. Οπως σημειώνει ο Λυκούργος Κουρκουβέλας, επρόκειτο «στην ουσία για μια ατλαντικής κλίμακας αντικομμουνιστική συμμαχία, η οποία περιλάμβανε όλους τους μη κομμουνιστές, από τους σοσιαλιστές μέχρι τη Δεξιά». Εξάλλου, ο Αβέρωφ δεν διστάζει να πει για τα έκτακτα στρατοδικεία του Εμφυλίου Πολέμου: «Είναι φτηνές δίκες αυτές. Ανεπίτρεπτες. Είναι πλέον δίκες σκοπιμότητος. Και εμείς πολεμάμε για ελευθερία, για δικαιοσύνη, για ισοπολιτεία». Στη δε επιστολή του προς τον Μιχαήλ Τοσίτσα της 9ης Φεβρουαρίου 1947 αναφέρεται στον «αδελφοκτόνο πόλεμο».
Σήμερα δεν ζουν ανάμεσά μας ούτε ο Ευάγγελος Αβέρωφ ούτε ο Μιχαήλ Τοσίτσας. Ο πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων, Κωνσταντίνος Τασούλας, μας υπενθυμίζει όμως την ακόλουθη ρήση του Ευάγγελου Αβέρωφ: «Τα πιο μεγάλα έργα μας είναι εκείνα που κάναμε ξέροντας πως δεν θα προφθάσουμε να τα χαρούμε. Μα πως θα τα χαρούν οι γενεές που έρχονται. Δεν τα βλέπουμε ζωντανοί, μα παρατείνουν τη ζωή μας, πέρα από τον θάνατο».
* O κ. Σπύρος Βλαχόπουλος είναι καθηγητής της Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ.