ΤΟΜΑΣ ΦΡΑΝΚ
Λαός δίχως εξουσία. Μια σύντομη ιστορία του αντιλαϊκισμού
μτφρ.: Αντώνης Γαλανόπουλος
πρόλογος: Γιάννης Σταυρακάκης
εκδ. Εκκρεμές, 2022, σελ. 336
Τα τελευταία χρόνια έχουμε πολλές φορές δημιουργήσει νέα περιεχόμενα για κάποιες λέξεις ή έχουμε επινοήσει νέους όρους για να ταιριάξουν στο μεταβαλλόμενο πολιτικοοικονομικό μας περιβάλλον. Απλές λέξεις όπως η κρίση, το μνημόνιο, η ευελιξία, η επιτήρηση, η κηδεμονία απέκτησαν νέες διαστάσεις και νέες σημασίες. Στο βιβλίο «Λαός δίχως εξουσία. Μια σύντομη ιστορία του αντιλαϊκισμού», ο Τόμας Φρανκ, Αμερικανός πολιτικός αναλυτής και δοκιμιογράφος, ασχολείται με τις μεταβολές του περιεχομένου του όρου «λαϊκισμός» και με αυτή την αφορμή καταγράφει και αναλύει αυτό που ο ίδιος ονομάζει δημοκρατοφοβία, την παγκόσμια αποστροφή των κυβερνήσεων προς τον λαό, τις μάζες και τις λαϊκές απαιτήσεις.
Ο Τόμας Φρανκ καλεί τους υπέρμαχους του σύγχρονου αντιπροσωπευτικού δημοκρατικού πολιτεύματος να πάψουν να περι- φρονούν τις μάζες.
Ο λαϊκισμός είναι σήμερα ένας όρος με πολλά περιεχόμενα και χωρίς συγκεκριμένο πολιτικό προσανατολισμό. Χρησιμοποιείται συχνά στην πολιτική αλλά και στη μιντιακή σκηνή, και εκτοξεύεται συνήθως ως μομφή. Ο λαϊκιστής έχει γίνει συνώνυμο του δημαγωγού, του μισαλλόδοξου, του συνωμοσιολόγου, του καιροσκόπου κ.ο.κ. Ταυτόχρονα έχει χάσει οποιοδήποτε πολιτικό πρόσημο, καθώς μπορεί να ταιριάξει εξίσου καλά σε διαφορετικές ιδεολογικές κατευθύνσεις.
Κι όμως, ο συγγραφέας επισημαίνει πως έτσι συντελείται μια σοβαρή διαστρέβλωση με σημαντικές πολιτικές προεκτάσεις. Ξεκινάει, λοιπόν, με μαχητικότητα και από το βάθος της δημοκρατικής του συνείδησης να συνηγορήσει υπέρ του λαϊκισμού και να επιχειρηματολογήσει, μέσα από την πορεία της αμερικανικής πολιτικής ιστορίας, για τη χαμένη σημασία της λαϊκής βούλησης, για την αναγκαιότητα λαϊκής βάσης στην πολιτική εξουσία, για την υποχρέωση της εκπλήρωσης των λαϊκών απαιτήσεων.
Το εναρκτήριο σημείο για την ορθή νοηματοδότηση του όρου βρίσκεται, κατά τον συγγραφέα, στις αγροτικές κινητοποιήσεις που έλαβαν χώρα στις Ηνωμένες Πολιτείες στα τέλη του 19ου αιώνα κατά τη διάρκεια της μεγάλης οικονομικής ύφεσης. Οι αγροτοπαραγωγοί –η συντριπτική πλειονότητα του πληθυσμού τότε– για να επιβιώσουν χρεώνονταν στους εμπόρους με δάνεια που αδυνατούσαν να ξεπληρώσουν, επιτείνοντας έτσι τη φτώχεια και την εξαχρείωσή τους. Το μαζικό κίνημα της εποχής, το κίνημα του «απλού λαού» ενάντια στην εξουσία, απέκτησε σταδιακά ισχυρή πολιτική δύναμη, που εκφράστηκε από το Λαϊκιστικό Κόμμα διεκδικώντας οικονομικές μεταρρυθμίσεις για τη δικαιότερη κατανομή του πλούτου και των προνομίων.
Ο Τόμας Φρανκ υποστηρίζει σθεναρά πως ο λαϊκισμός ουδέποτε υπήρξε εχθρός της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας ή του κλασικού φιλελευθερισμού, ή απειλή της εύτακτης κοινωνίας. Αντιθέτως, εξηγεί, αποτελεί υγιή δημοκρατική έκφραση των λαϊκών απαιτήσεων και αναγκών, ένα μοντέλο δημοκρατικής διακυβέρνησης που στοχεύει να υπηρετεί τα συμφέροντα της μεγάλης μάζας, που προτεραιοποιεί τον λαό έναντι των ελίτ. Το απόγειο της δόξας του, κατά τον συγγραφέα, ήταν η περίοδος της διακυβέρνησης του Ρούσβελτ και της πολιτικής τού «Νιου Ντιλ».
Ο πρόεδρος Ρούσβελτ, από το κόμμα των Δημοκρατικών, ανέλαβε το 1933 την ηγεσία των ΗΠΑ, κατά τη διάρκεια της μεγάλης ύφεσης, μιας εξαιρετικά δύσκολης οικονομικά και κοινωνικοπολιτικά περιόδου. Ανέπτυξε και ακολούθησε φιλεργατικές πολιτικές με στόχο τη ριζική μεταρρύθμιση του κράτους. Ο συγγραφέας ξεχωρίζει όλα εκείνα τα στοιχεία της πολιτικής τού Ρούσβελτ που, κατά την ανάλυσή του, εντάσσονται στην ιδέα του λαϊκισμού, σε ένα μοντέλο διακυβέρνησης δηλαδή που σέβεται και υπηρετεί τα συμφέροντα της μεγάλης μάζας των εργαζομένων.
Ομως, εκτός από την παρουσίαση και την ανάλυση των στοιχείων και της κοινωνικοπολιτικής ιστορίας του λαϊκισμού ως εναλλακτικού μοντέλου δημοκρατικής διακυβέρνησης, ο συγγραφέας ενδιαφέρεται ιδιαιτέρως για τον εννοιολογικό θωρακισμό του όρου από τις πλάνες με τις οποίες έχει παραμορφωθεί –όχι άδολα– το νόημά του.
Ετσι, με μεγάλη επιμονή και ιδιαίτερη λεπτομέρεια, ο συγγραφέας παρακολουθεί ιστορικά και πολιτικά την ανάπτυξη της ιδέας του αντιλαϊκισμού, που χρησιμοποιώντας τη ρητορική του λαού καταχράται τις μαζικές ανάγκες και τελικά τη λαϊκή βούληση. Ο αντιλαϊκισμός ντύνεται στα χρώματα του λαϊκισμού, εμφανίζεται ως φίλος του λαού, υπόσχεται ότι νοιάζεται για το κοινό καλό, ενώ στοχεύει να προωθήσει τα συμφέροντα των λίγων, του πλούτου, των προνομίων και στηρίζεται σε εξεζητημένες αναλύσεις της διανόησης, απόψεις άριστων και ειδικών που ξέρουν καλύτερα να περιγράψουν τα προβλήματα του κόσμου και να προτείνουν πολιτικές λύσεις, ενώ φροντίζουν να κρατούν τις σωστές αποστάσεις από τη μάζα.
Σε αυτό το καλογραμμένο πολιτικό δοκίμιο, ο Τόμας Φρανκ υποστηρίζει με θέρμη, μέσα από ιστορικά και πολιτικά παραδείγματα, ότι όσο ο λαϊκισμός δεν αποκτά ρητά και διακριτά τα κοινωνικοπολιτικά και εννοιολογικά του όρια, θα συνεχίσει να συγχέεται με τον αντιλαϊκισμό, θα συνεχίσει να μην έχει ξεκάθαρο πολιτικό πρόσημο, θα σηματοδοτεί ένα πράγμα και ταυτόχρονα το αντίθετό του προκαλώντας εσκεμμένα πολιτική σύγχυση. Καλεί λοιπόν τους υπέρμαχους του σύγχρονου αντιπροσωπευτικού δημοκρατικού πολιτεύματος να πάψουν να περιφρονούν τις μάζες και να αποστασιοποιούνται από αυτές, καθώς ο λαός αποτελεί το θεμέλιο κάθε πολιτεύματος που σέβεται το δημοκρατικό ιδεώδες.