Κάθε βυζαντινολόγος, μελετητής της ιστορίας της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, από πολύ νωρίς αντιλαμβάνεται ότι αυτή η μεσαιωνική οντότητα των χιλίων και πλέον ετών ήταν ένας τόπος στο μεταίχμιο. Ανάμεσα στην αρχαία Ανατολή και στην αναδυόμενη Δύση, η Κωνσταντινούπολη στη μακραίωνη –πριν από το 1453– πορεία της υπήρξε σταυροδρόμι. Ιστορικοί και μελετητές της οντότητας αυτής δεν μπορεί παρά να κατευθύνουν κάποια στιγμή το βλέμμα τους προς όλες τις κατευθύνσεις.
Aλλοι επιλέγουν τη ∆ύση, άλλοι κοιτούν σταθερά προς την Ανατολή, απλούστατα διότι η ιστορία της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας δεν είναι –με τη στενή έννοια του όρου– τμήμα ούτε της μιας ούτε της άλλης. Ο Πίτερ Φράνκοπαν, διακεκριμένο μέλος της κοινότητας των διδασκόντων στο Κολέγιο Γούστερ του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης (διευθυντής του Κέντρου Βυζαντινής Eρευνας – Iδρυμα «Σταύρος Νιάρχος»), δεν θα μπορούσε να ξεφύγει από αυτόν τον άτυπο νοητικό κανόνα.
Γνωστός στο εγχώριο κοινό από το πρώτο βιβλίο του, που μεταφράστηκε στα ελληνικά με τίτλο «Η Πρώτη Σταυροφορία, το κάλεσμα της Ανατολής» σε μετάφραση του Γιάννη Βογιατζή από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, ο καθηγητής της Οξφόρδης καταπιάνεται πλέον με την ιστορία του κόσμου. Και τι πιο σφαιρικό, τι πιο συνολικό από την προσπάθεια χαρτογράφησης της Ιστορίας της Ευρασίας –του παγκόσμιου νησιού– σε έναν τόμο.
Από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, στο Ισλάμ, στους Μογγόλους, στο «Μεγάλο Παιχνίδι» του 19ου αιώνα, στον Ψυχρό Πόλεμο, στο σήμερα.
Οι «Δρόμοι του Μεταξιού – Μια νέα Ιστορία του κόσμου» μεταφράστηκε πάλι από τον Γιάννη Βογιατζή για τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια και αποτελεί συναρπαστικό ανάγνωσμα. Η αυθεντική αγγλική εκδοχή του βιβλίου («The Silk Roads-A new history of the World», Bloomsbury) μεταφράστηκε από το 2015 και έπειτα σε πολλές γλώσσες, αποτελεί πραγματικό best seller του συγγραφέα και διαβάζεται δίχως κόπο. Ισως κάποια στιγμή αρμόζει να μεταφραστεί και το –συμπληρωματικό– «The new silk roads – The present and future of the world», το οποίο με κάποιο τρόπο υπογραμμίζει τον σκοπό του Φράνκοπαν, που δεν είναι άλλος από τη μετατόπιση του κέντρου βάρους της Ευρασίας ανατολικότερα.
Η ελληνική μετάφραση των «Δρόμων του Μεταξιού» ακολουθεί όπως είναι αναμενόμενο τη δομή του αγγλικού βιβλίου, με 25 κεφάλαια, στα οποία ο Φράνκοπαν επιχειρεί να χωρέσει –κάποιες φορές επιτυχημένες, άλλες λιγότερο– σχεδόν 2.500 χρόνια ανθρώπινης ιστορίας από τη Μεσόγειο Θάλασσα μέχρι τον Ειρηνικό.
Η ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, η ώσμωση των θρησκειών στους Δρόμους του Μεταξιού, η έλευση του Ισλάμ, ο ρόλος των Βίκινγκς, οι Σταυροφορίες, η άνοδος και η πτώση των μεγαλύτερων κατακτητών της Ευρασίας, των Μογγόλων, οι ανθρωποβόρες πανδημίες, η οικονομική παρακμή που επέφερε η ανακάλυψη των θαλάσσιων διαδρομών της Δύσης, η μετατόπιση πλούτου και ισχύος στην άλλοτε περιθωριακή Βόρεια Ευρώπη, η εμφάνιση του ρωσικού αυτοκρατορικού επεκτατισμού στην Κεντρική Ασία και στη Σιβηρία, η εμφάνιση των ορυκτών πόρων ως ενεργειακού μοχλού του πλανήτη, το «Μεγάλο Παιχνίδι» του 19ου αιώνα, ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και οι καταστροφικές επιπτώσεις του, ο Ψυχρός Πόλεμος, η αμερικανική ηγεμονία, οι πόλεμοι της Μέσης Ανατολής και η άνοδος της Κίνας και των κεντρασιατικών κρατών ως παραγόντων του 21ου αιώνα αποτελούν από μόνα τους θεματικές ενότητες για τις οποίες μπορούν να γραφούν τόμοι.
Παρακμάζει η Δύση ή κάτι νέο έχει δημιουργηθεί στην Ανατολή;
Ο Φράνκοπαν ενώνει όλες αυτές τις περιόδους κάτω από έναν άξονα: τους Δρόμους του Μεταξιού, δηλαδή του χερσαίου δικτύου που ένωνε την Κίνα με την Ευρώπη, και στον 21ο αιώνα φαίνεται να αποκτά ξανά κομβικό ρόλο.
Είναι εύκολα αντιληπτό ότι σε ένα έργο αυτής της χρονολογικής έκτασης είναι αδύνατον να υπάρξει συμπεριληπτική αντιμετώπιση και παρουσίαση όλων των φαινομένων. Μάλιστα, σε ορισμένες περιπτώσεις ο συγγραφέας δίνει τεράστια έμφαση σε λεπτομέρειες όπως, για παράδειγμα, το Ιράν του Μοσαντέκ, ενώ κάποια κριτική θα μπορούσε ενδεχομένως να γίνει στην ίσως παρενθετική παρουσία της ινδικής υποηπείρου στο όλο έργο. Βέβαια, η Ινδία παρότι σημαντική δεν ήταν παρά πηγή εμπορευμάτων, ανθρώπων και πίστεων για τους Δρόμους του Μεταξιού. Το βιβλίο διατηρεί επίσης μια ανισομέρεια στην κατανομή του χώρου. Ισως ο 19ος και ο 20ός αιώνας θα μπορούσαν να παρουσιαστούν σε λιγότερες σελίδες και να αφιερωθεί περισσότερος χώρος και ανάλυση στο πλούσιο προνεωτερικό παρελθόν των Δρόμων του Μεταξιού.
Ευκαιρία αναστοχασμού
Το βιβλίο ακολουθεί μια συγκεκριμένη λογική, στην οποία εκτυλίσσεται η ιστορία του κόσμου γύρω και πέρα από αυτούς τους αρχαίους δρόμους. Δεν αποτελεί βιβλίο που επιχειρεί απλώς να παραθέσει μια ιστορία. Και τα 25 κεφάλαια χρησιμεύουν ως καλή ευκαιρία για αναστοχασμό σχετικά με το τι ακριβώς σημαίνει ακμή ενός πολιτισμού, πόσο μόνιμη είναι και πόσο οδυνηρές είναι οι επιπτώσεις μιας κατάρρευσης, όπως και αν αυτή προκύψει.
Ο Φράνκοπαν πρακτικά έχει ως στόχο να διαλύσει τον μύθο της δυτικής οπτικής γωνίας στην παγκόσμια ιστορία. Το λέει, άλλωστε, και ο ίδιος ήδη από την εισαγωγή του. Εξηγεί για ποιο λόγο το δυτικό άκρο αυτών των Δρόμων του Μεταξιού ήταν για αιώνες αποδέκτης τάσεων που έφθαναν από τα νότια και ανατολικά τμήματα της Ασίας.
Ο Φράνκοπαν, βέβαια, δεν εμφορείται από κάποια ζέση να κάνει κάποια δήλωση πολιτικής ορθότητας σχετικά με την ανάγκη μετάβασης σε έναν θεωρητικά πιο συμπεριληπτικό κόσμο, ούτε και με αφηρημένες αναλύσεις περί παγκοσμιοποίησης. Αντιθέτως, προχωράει σε βαθιά πολιτικά συμπεράσματα σχετικά με έναν κόσμο, μια Ευρασία της οποίας το ανατολικό άκρο, η σύγχρονη Κίνα, δεν αρκείται πια στον ρόλο ενός παθητικού ηγεμονικού δρώντος, αλλά εξάγει ένα νέο μοντέλο σε παλιές ράγες: τους Δρόμους του Μεταξιού. Η εκτίμηση του Φράνκοπαν γι’ αυτόν τον νέο κόσμο –όπου στις στέπες που άλλοτε ένωνε η υπερσύγχρονη για την εποχή της επιμελητεία των έφιππων πολεμιστών του Τζένκις Χαν, τροχοδρομεί πλέον η παραγωγή της Κίνας, σε ένα έδαφος πλούσιο σε ορυκτά και φυσικούς πόρους– δεν περιορίζεται στην ντετερμινιστική αντίληψη της παρακμής της Δύσης, αλλά στη σκέψη πως κάτι νέο έχει δημιουργηθεί στην Ανατολή.
Η παγκόσμια ιστορία
Το συγγραφικό ταλέντο του Φράνκοπαν είναι δεδομένο, όπως άλλωστε και το πάθος με το οποίο καταφανώς έγραψε το συγκεκριμένο βιβλίο. Στο βιβλίο άλλοτε προβάλλει ο Πίτερ Φράνκοπαν ως ιστορικός, άλλοτε ως αναλυτής των εξελίξεων σε έναν κόσμο ο οποίος βρίσκεται στα όρια ανατροπών και αναθεωρήσεων. Η έλξη που αισθάνεται ο Φράνκοπαν για την παγκόσμια ιστορία, το αόρατο νήμα που συνδέει μέσα από διάφορους τρόπους που ξεπερνούν κατά πολύ την πεπερασμένη αντίληψη των ανθρώπων, φαινόταν και στον τρόπο με τον οποίο επιχείρησε να προσεγγίσει την Πρώτη Σταυροφορία, στο πρώτο βιβλίο του που μεταφράστηκε στα ελληνικά. Στους «Δρόμους του Μεταξιού» η έλξη αυτή αποτυπώνεται με αρκετά σαφή τρόπο στο χαρτί, γεγονός το οποίο με αρκετή ασφάλεια με ωθεί στη σκέψη ότι δεν θα είναι η τελευταία φορά που ο Φράνκοπαν καταπιάνεται με θεματικές που παραπέμπουν περισσότερο σε παγκόσμια ιστορία, στη μεγάλη αφήγηση.