Οταν ξέσπασε ο πόλεμος της Ουκρανίας τον περασμένο Φεβρουάριο, ο συνθέτης Ιλια Ραζουμέικο κοιμόταν στο σπίτι με τη γυναίκα του. Η 11χρονη κόρη της επιμελήτριας Αλόνα Καραβάι δεν είχε ακόμη ξυπνήσει εκείνο το πρωινό. Η 26χρονη χορεύτρια Κριστίνα Σλομποντιάνιουκ ετοιμαζόταν για την επόμενη παράστασή της και ο 39χρονος Ντμίτρο Κοστιουμίνσκι είχε να σκεφτεί τις επόμενες παραστάσεις του έργου του, «Κριμαία, ώρα 5».
Μετά το πρωινό της 24ης Φεβρουαρίου οι ζωές των τεσσάρων Ουκρανών άλλαξαν μια για πάντα. Ο Ιλια ξύπνησε από τους βομβαρδισμούς γύρω από το Κίεβο στις 7 το πρωί και από τα τηλέφωνα που χτυπούσαν στο σπίτι. Η Αλόνα ακούγοντας τις εκρήξεις προσπάθησε να σκεφτεί μερικά μαμαδίστικα αστεία για να ηρεμήσει την κόρη της. Η Κριστίνα άρχισε να κλαίει. Ο Ντμίτρο, χωρίς να έχει πάει ποτέ του στον στρατό, πήρε την απόφαση να καταταχθεί. Λίγες μέρες μετά ένα βίντεο έγινε viral στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δείχνοντας τον Ιλια να παίζει την Ενάτη του Μπετόβεν σε ένα μικρό παιδικό πιάνο μέσα σε ένα καταφύγιο αφού κατάφερε να διαφύγει σε μια μικρή πόλη της δυτικής Ουκρανίας. Στην ίδια πόλη ήταν και η Αλόνα και είχε αρχίσει να οργανώνεται για τη διάσωση έργων τέχνης. Η Κριστίνα έμεινε στο Κίεβο και βοηθούσε εθελοντικά τις πρώτες μέρες του πολέμου. Ο Ντμίτρο περίμενε για να δει πού θα υπηρετήσει.
Την περασμένη Δευτέρα, μια εβδομάδα πριν ο κόσμος γιορτάσει τα Χριστούγεννα, συμπληρώθηκαν 300 ημέρες πολέμου στο κέντρο της Ευρώπης. Βρήκαμε τους τέσσερις Ουκρανούς και μιλήσαμε για τη χρονιά που άλλαξε τη ζωή τους για πάντα.
ΙΛΙΑ ΡΑΖΟΥΜΕΪΚΟ
Ακόμη δεν μπορώ να ακούσω μουσική
Ξυπνήσαμε ακούγοντας ένα στρατιωτικό αεροπλάνο που πετούσε πάνω από το σπίτι μας στο Κίεβο στις 7 το πρωί. Μπορούσα να δω τα στρατιωτικά οχήματα από το παράθυρο. Ηταν πολύ δύσκολο να πιστέψεις τι συνέβαινε και να πάρεις κάποιες αποφάσεις. Νιώθεις αβοήθητος. Φύγαμε προς τη δυτική Ουκρανία, στην πόλη Ιβάνο Φρανκίβσκ και περάσαμε δύο εβδομάδες στο υπόγειο ενός μεγάλου θεάτρου που έγινε κάτι σαν καταφύγιο. Πριν από τον πόλεμο το πρόγραμμά μου δεν είχε κάτι ασυνήθιστο. Πρόβες, προετοιμασία για μια πρεμιέρα. Για τους πρώτους δύο μήνες του πολέμου δεν μπορούσα να σκεφτώ κάτι σχετικό με την τέχνη.
Ηταν δύσκολο σωματικά και ψυχικά αλλά μετά συνειδητοποίησα ότι αυτό που συνέβαινε ήταν ένας πόλεμος ενάντια στην κουλτούρα μας, κάτι που η Ρωσία έκανε για αιώνες. Το ξέραμε όμως μόνο από τα βιβλία, ήταν Ιστορία, τώρα το βλέπαμε στην πραγματική ζωή. Το μέγεθος της καταστροφής σε επηρεάζει πολύ. Ακόμη δεν μπορώ να ακούσω, να απολαύσω, μουσική. Μπορώ να παρουσιάσω ένα μουσικό έργο αλλά δεν αντιδρώ στη μουσική. Πριν από λίγο καιρό βρέθηκα στη Βιέννη για πρόβες και έκανα μόνος μου μια διαμαρτυρία στην κεντρική πλατεία. Τον Σεπτέμβριο η ίδια πλατεία ήταν γεμάτη ουκρανικές σημαίες και πλακάτ με μηνύματα υποστήριξης, αλλά τώρα που πλησιάζουν τα Χριστούγεννα τα είχαν κατεβάσει και ο κόσμος προσπαθούσε να μιλήσει όλο και λιγότερο για τον πόλεμο. Η Βιέννη προσπαθεί να παραμείνει ουδέτερη αλλά έχει δεσμούς με τη Ρωσία. Στη Βιέννη ήταν δύσκολα. Εβλεπα τις χριστουγεννιάτικες γιορτές και σκεφτόμουν τι συμβαίνει στην Ουκρανία. Είναι δύσκολο να καταλάβεις αυτή τη διττή πραγματικότητα. Στο κέντρο της Ευρώπης οι άνθρωποι έχουν Χριστούγεννα, δεν θέλουν να μιλάνε για τον πόλεμο, αλλά ο πόλεμος δεν έχει σταματήσει.
Είναι δύσκολο να προβλέψεις τι θα γίνει στο μέλλον. Παρά τα σημάδια που βλέπαμε, ήταν δύσκολο να φανταστούμε ότι θα συνέβαινε κάτι τέτοιο. Ολοι ελπίζουμε και δουλεύουμε για να σταματήσει αυτός ο πόλεμος και να κερδίσουμε. Η τέχνη είναι σημαντική ακόμη και σε καιρό πολέμου. Το τελευταίο πρότζεκτ που κάναμε ήταν μια παράσταση στο Εθνικό Μουσείο του Κιέβου. Ηταν μια όπερα σε ένα άδειο από εκθέματα μουσείο.
ΚΡΙΣΤΙΝΑ ΣΛΟΜΠΟΝΤΙΑΝΙΟΥΚ
Το νόημα της τέχνης εν μέσω πολέμου
Ολα ξαφνικά απέκτησαν μεγαλύτερο βάθος. Σταμάτησα να σκέφτομαι για το μέλλον. Αν κάποιος με ρωτήσει πώς σκέφτεσαι τη ζωή σου σε ένα χρόνο από τώρα δεν μπορώ να απαντήσω. Στην αρχή έκλαιγα πολύ. Σκεφτόμουν ότι έρχεται το τέλος και ότι τελικά η ηλιθιότητα νίκησε. Εννέα μήνες μετά νιώθω ότι το πιο σημαντικό στη ζωή μου είναι να συνεχίζω να προσπαθώ να είμαι χαρούμενη και να το μοιράζομαι με τους άλλους.
«Μεταφορικά θα έλεγα ότι η Ουκρανία περνάει τη δική της οδύσσεια, ένα μακρύ ταξίδι μέχρι να γυρίσει στο σπίτι της και στην ανεξαρτησία της».
Οταν ξέσπασε ο πόλεμος ήμουν στο Κίεβο. Δεν σκεφτόμουν πολύ, ενεργούσα ενστικτωδώς· πού είναι τα χαρτιά μου, με ποιους πρέπει να έρθω σε επαφή, τι να διαβάσω. Η μητέρα μου δεν ήθελε να φύγει από τη Ζαπορίζια. Της είπα τότε ότι αν θελήσει να φύγει οποιαδήποτε στιγμή θα πάω και θα την πάρω μαζί με τα σκυλιά της. Είναι ακόμη εκεί, είναι κουρασμένη αλλά φροντίζει τους στρατιώτες και όλα τα σκυλιά της περιοχής. Ο πατέρας μου έμεινε στα βουνά με τη γιαγιά μου και είναι καλά. Τις πρώτες εβδομάδες βοηθούσα όπου μπορούσα και προσευχόμουν. Πιστεύω πολύ στη δύναμη της ενέργειας. Μετά έζησα για δύο εβδομάδες στη δραματική σχολή μου, που είχε μετατραπεί σε καταφύγιο καλλιτεχνών. Κάναμε εθελοντική δουλειά για ηλικιωμένους και αρρώστους και στήσαμε και μια περφόρμανς.
Η πρώτη μεγάλη παράσταση μετά το ξέσπασμα του πολέμου ήταν στο Ρότερνταμ, αλλά ήταν πολύ δύσκολο. Δεν ήμουν σε φόρμα, σωματικά και ψυχολογικά. Ο πόλεμος άλλαξε το πώς νιώθω το σώμα μου. Εμένα δεν με ενδιαφέρει ο θάνατος αλλά ενδιαφέρει το σώμα μου και όταν νιώθει ότι πλησιάζει φέρεται περίεργα. Αρχισα να αισθάνομαι ότι το σώμα μου «πετρώνει». Η πιο δύσκολη ερώτηση ήταν γιατί να συνεχίσω να το κάνω όλο αυτό, τι νόημα έχει η τέχνη. Μόνο τώρα καταλαβαίνω πραγματικά το γιατί. Στον πόλεμο κάτι καταστρέφεται και κάτι χτίζεται και πάντα θα συμβαίνει αυτό. Εγώ θέλω να χτίσω. Είμαι σαν τις μέλισσες που παράγουν μέλι. Δεν μπορούν να κάνουν τίποτα άλλο. Ετσι και εγώ, δεν ξέρω γιατί κάνω τέχνη αλλά δεν μπορώ να κάνω τίποτα άλλο. Τώρα είμαι για λίγο στη Γερμανία. Τα φώτα των Χριστουγέννων μου θυμίζουν τη μητέρα μου, τον πατέρα μου και τους φίλους μου που είναι στο σκοτάδι και στενοχωριέμαι. Μετά όμως σκέφτομαι ότι γι’ αυτό πολεμάμε, για αυτόν τον ελεύθερο κόσμο και, έτσι, αν έχεις την ευκαιρία πρέπει να συνεχίσεις να ζεις, και τα Χριστούγεννα είναι μια υπέροχη γιορτή. Η ζωή συνεχίζεται.
ΝΤΜΙΤΡΟ ΚΟΣΤΙΟΥΜΙΝΣΚΙ
Θα επιστρέψω στην πρώτη γραμμή
Η τελευταία παραγωγή που έκανα ήταν μια εκδοχή της Οδύσσειας του Ομήρου και του «Οδυσσέα» του Τζέιμς Τζόις. Είχε τίτλο «Ukrainian Odyssey». Ενα άλλο μεγάλο πρότζεκτ μου ήταν το «Κριμαία, ώρα 5» που ήταν ένα θέατρο ντοκουμέντου για τις οικογένειες των πολιτικών κρατουμένων της Κριμαίας. Ναι, μεταφορικά θα έλεγα ότι η Ουκρανία περνάει τη δική της οδύσσεια, ένα μακρύ ταξίδι μέχρι να γυρίσει στο σπίτι της και στην ανεξαρτησία της. Οπότε όλοι, η χώρα και οι άνθρωποί της, περνάμε αυτή την οδύσσεια με τον πόλεμο.
Προσπάθησα να καταταχθώ τη δεύτερη μέρα της εισβολής αλλά δεν είχα καμία στρατιωτική εμπειρία και δεν έγινα δεκτός. Ημουν απλώς ένας καλλιτέχνης. Επειτα από δυο τρεις εβδομάδες ξαναπήγα στο στρατιωτικό γραφείο και τότε με έστειλαν στο μέτωπο. Δεν μπορούσα να κάνω κάτι άλλο. Ενιωθα ότι δεν είχα επιλογή παρά να πάω στον στρατό και να προστατεύσω την πατρίδα μου και τον πολιτισμό μας. Για μένα αυτά τα δύο είναι το ίδιο. Τώρα υπηρετώ οχτώ μήνες στο πεζικό, στις τηλεπικοινωνίες, από τους οποίους πέρασα τους τέσσερις στην πρώτη γραμμή. Συμμετείχα στην ανακατάληψη του Χάρκοβο και τώρα έχω μερικές μέρες άδεια για ανασύνταξη. Υστερα θα πάω πάλι πίσω.
Οταν πρωτοπήγα στον στρατό προσπάθησα να φτιάξω μερικά βίντεο και να τα συνδέσω με ιστορίες από την ελληνική μυθολογία, αλλά όσο περνούσε ο καιρός κάτι άλλαξε μέσα μου, με τη δημιουργικότητα και το καλλιτεχνικό κομμάτι του εαυτού μου. Ισως άλλα πράγματα να έχουν μεγαλύτερη σημασία τώρα. Πριν από τον πόλεμο τα Χριστούγεννα ήταν μια συνηθισμένη οικογενειακή γιορτή. Και τώρα τα περιμένουμε, αλλά δεν ξέρω πώς θα είναι αυτή τη χρονιά. Ακόμη και με τα μπλακάουτ οι Ουκρανοί θα γιορτάσουν, με φακούς ή και χωρίς. Κανείς δεν μπορεί να μας πατήσει κάτω ή να πάρει τις γιορτές μας.
Θέλω να επιστρέψω στη φυσιολογική μου ζωή, να σκηνοθετώ έργα, να παίζω, αλλά τώρα ξέρω ότι πρέπει να πολεμήσω για όλα αυτά με τους συναδέλφους μου και τα αδέλφια μου στο μέτωπο. Η ευχή που έχω για τη νέα χρονιά είναι μία, η νίκη.
ΑΛΟΝΑ ΚΑΡΑΒΑΪ
Πήγαιναν εφόδια, έφερναν πίνακες
Κατάγομαι από το Ντονέτσκ. Εφυγα από εκεί το 2014, πήγα για λίγο στο Βερολίνο και μετά ήρθα εδώ, στο Ιβάνο Φρανκίβσκ. Ημουν προετοιμασμένη, περίμενα ότι θα συμβεί κάτι τέτοιο από τότε. Είχα έτοιμο ένα σακίδιο έκτακτης ανάγκης, χρήματα και τα χαρτιά μας. Επειτα από μια ώρα σταμάτησαν οι σειρήνες και βγήκαμε από το καταφύγιο με την κόρη μου. Επρεπε να κάνω ψώνια και να επικοινωνήσω με την ομάδα μου στην γκαλερί μας Asortymentna Kimnata. Είχαμε φτιάξει ορισμένα πρωτόκολλα για το τι θα κάναμε όταν θα ξεσπούσε ο μεγάλος πόλεμος. Ο «μικρός» είχε ξεκινήσει νωρίτερα. Οταν καταλάβαμε ότι δεν θα ήμασταν χρήσιμοι κάπου αλλού, αποφασίσαμε να προστατεύσουμε και να διασώσουμε έργα τέχνης. Ετσι ξεκινήσαμε. Είχαμε αιτήματα από καλλιτέχνες, μικρά μουσεία και γκαλερί από το Κίεβο, τη Μαριούπολη, την Οδησσό. Συγκεντρώσαμε συνολικά 600 έργα σε δύο υπόγεια καταφύγια για τα οποία γνωρίζαμε μόνο τρία άτομα. Είχαμε στη διάθεσή μας δύο αυτοκίνητα για τις μεταφορές αλλά πολύ συχνά δεν βρίσκαμε οδηγό. Καμιά φορά συνεργαζόμασταν με ανθρωπιστικές οργανώσεις που πήγαιναν στο Κίεβο. Πήγαιναν γεμάτοι εφόδια και γύριζαν με πίνακες. Τρεις φορές προσπαθήσαμε να διασώσουμε τα έργα του αβανγκάρντ καλλιτέχνη Φεντίρ Τετιάνιτς, αλλά συναντούσαμε προβλήματα. Επρεπε να κινηθούμε μυστικά και κανείς δεν ήξερε πού βρίσκονταν μέχρι που τα στείλαμε σε εκθέσεις σε μουσεία της Ευρώπης. Σε μια άλλη περίπτωση, έπρεπε να σπάσουμε την πόρτα από το εργαστήρι μιας καλλιτέχνιδος γιατί εκείνη ήταν στην Πορτογαλία.
Τώρα έχουμε 200 έργα, τα υπόλοιπα τα επιστρέψαμε στους ιδιοκτήτες τους, αλλά φοβόμαστε για τα μπλακάουτ όπως όλοι. Στο σπίτι και στο γραφείο είμαστε με γεννήτριες και σταθμούς ρεύματος· έχουμε ηλεκτρικό για περίπου έξι ώρες τη μέρα. Ετοιμαζόμαστε για τα Χριστούγεννα, αλλά χωρίς φώτα στην πόλη θα είναι κάπως στενάχωρα. Σε πολλά καφέ υπάρχουν πινακίδες που λένε «εδώ θα είχαμε χριστουγεννιάτικα φωτάκια αλλά δωρίσαμε τα χρήματα στον στρατό». Ο κόσμος θα γιορτάσει στο σπίτι του, άλλωστε δεν μπορείς να μείνεις έξω μετά τις 11 το βράδυ. Η κόρη μου θα πάρει μέρος στη χριστουγεννιάτικη αγορά του σχολείου της. Ευτυχώς έχουν ρεύμα και ζέστη. Τα παιδιά προσπαθούν να διασκεδάσουν όπως και πριν.
