Μία αναδρομή στο «σκοτεινό» παρελθόν και στα ψυχικά τραύματα που άφησε ο Ψυχρός Πόλεμος. Οι μεγάλες αλλαγές στις ζωές των ανθρώπων, οι ξεριζωμένοι και η προσπάθεια να βρουν τα βήματά τους σε έναν άλλο τόπο, οι γνωριμίες και οι έρωτες εν μέσω του πολέμου. Στο βιβλίο «Τα παιδιά της μεγάλης σιωπής», η Μάιρα Παπαθανασοπούλου παρουσιάζει τη συναρπαστική ιστορία ενός παιδιού που γεννήθηκε μονόχειρας στη σκληρή ελληνική επαρχία την ημέρα της γερμανικής εισβολής το 1941.
Μαζί με εκατοντάδες άλλα παιδιά, θα εγκατασταθεί στη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας και θα φοιτήσει στο δημοτικό σχολείο «Ελεύθερη Ελλάδα» στη Δρέσδη. Η ζωή του θα είναι δύσκολη, όμως αργότερα θα πάρει άλλη τροπή καθώς ο ήρωας θα γνωρίσει τον έρωτα στο πρόσωπο μιας Εβραίας. Η συγγραφέας (και μεταφράστρια), που το 1998 γνώρισε μεγάλη επιτυχία με το βιβλίο «Ο Ιούδας φιλούσε υπέροχα», μιλάει για το νέο μυθιστόρημα, την Ιστορία και την προετοιμασία συγγραφής ενός τέτοιου εγχειρήματος.
– Παρατηρούμε ότι τα όνειρα, το υποσυνείδητο και γενικά το μεταφυσικό στοιχείο εμφανίζονται συχνά στην ιστορία. Ποιο ρόλο παίζουν στην πλοκή του έργου;
– Παλαιότερα, ειδικά στα χωριά, τα όνειρα υποδείκνυαν σε έναν βαθμό τις πράξεις των ανθρώπων. Στη Μάνη, μάλιστα, από την οποία κατάγομαι μητρόθεν, λέμε ότι για να έχει σημασία ένα όνειρο πρέπει να είναι σύντομο, σαν αποκάλυψη. Τα μεγάλα όνειρα αποδίδονται στη βαρυστομαχιά και παραβλέπονται. Οπότε, και στη δική μου ιστορία, τα όνειρα που βλέπει η Γερακίνα από μικρή ηλικία είναι κάτι σαν πρόβλεψη του μέλλοντός της. Προσκολλημένη στην ανάμνηση αυτής της πρόβλεψης παίρνει καθοριστικές αποφάσεις για τη δική της ζωή και για τη ζωή του παιδιού της, του Σταύρου. Τα όνειρά της, η επίμονη επανάληψη των οποίων προσδίδει μια μεταφυσική χροιά, είναι και ο τρόπος με τον οποίο επικοινωνεί με τον Σταύρο μετά τον θάνατό της. Και εκείνος βλέπει το ίδιο όνειρο με τη Γερακίνα. Είναι η διαρκής συνομιλία ενός παιδιού με τη νεκρή μητέρα του, η λαχτάρα του να δεχθεί τις συμβουλές της για την πορεία της ζωής του. Συνοψίζοντας, τα όνειρα και το ασυνείδητο που τα υπαγορεύει είναι οι ράγες πάνω στις οποίες κινείται το τρένο της αφήγησής μου.
«Η ελληνική πεζογραφία δεν έχει αφιερώσει χρόνο και χώρο σε ανθρώπους με αναπηρία, ακριβώς όπως επί μακρόν δεν έχει ασχοληθεί και η πραγματική κοινωνία μαζί τους».
– Μιλήστε μας λίγο για την επιλογή σας να τοποθετήσετε ένα παιδί με αναπηρίες σε κεντρική θέση στο βιβλίο. Πόσο πιστεύετε ότι έχει αλλάξει η αντιμετώπιση ενός ΑμεΑ σήμερα σε σχέση με το παρελθόν;
– Κατά τη γνώμη μου, η ελληνική πεζογραφία δεν έχει αφιερώσει χρόνο και χώρο σε ανθρώπους με αναπηρία, ακριβώς όπως επί μακρόν δεν έχει ασχοληθεί και η πραγματική κοινωνία μαζί τους. Η τοποθέτηση ενός χαρισματικού ανάπηρου ανθρώπου στην κεντρική σκηνή του μυθιστορήματος είναι στο μυαλό μου μια ελάχιστη απόδοση δικαιοσύνης.
Χρησιμοποιώ τον γραπτό λόγο, επειδή αυτό είναι το μέσο μου, για να αποκαταστήσω μεταξύ άλλων την εικόνα των ανθρώπων με αναπηρία, η οποία στα περιορισμένα αναγνώσματα που τους αναφέρουν, κυρίως ως «κομπάρσους», είναι σχεδόν αποκρουστική. Στο μυαλό μιας παλαιότερης κοινωνίας, γεμάτης στερεότυπα για οτιδήποτε ξέφευγε από το «κανονικό», οι ανάπηροι ήταν πονηροί επαίτες που προέτασσαν την αναπηρία τους, συχνά τεχνητή, για να προκαλέσουν τον οίκτο των άλλων. Η χλεύη ήταν συνώνυμη της αναπηρίας. Θυμάμαι μικρή που έβλεπα Καραγκιόζη, οι ανάπηροι περιπαίζονταν διαρκώς. Οι συγγραφείς, που διαχρονικά εκφράζουν το Zeitgeist, συνέβαλαν εκείνη την εποχή στον σχηματισμό της κακής εικόνας των αναπήρων.
Οπως έχει δηλώσει κάποιος Αμερικανός ερευνητής, το όνομα του οποίου μου διαφεύγει, η λογοτεχνία υπήρξε διαχρονικά «προμαχώνας παραπληροφόρησης» αναφορικά με την αληθινή εικόνα του αναπήρου. Με ρωτάτε αν στις μέρες μας έχει αλλάξει η αντιμετώπιση ενός ΑμεΑ. Θα σας απαντήσω και πάλι σε σχέση με τη λογοτεχνία. Γίνονται κάποια βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση.
Είναι μια χρονοβόρος διαδικασία, στη διάρκεια της οποίας σπάνε τα ταμπού αιώνων. Δύσκολη αποστολή, που θέλει θάρρος και υπομονή εκ μέρους του γράφοντος, που καλείται να ξεβολέψει το κοινό από την παγιωμένη αντίληψη ότι η τέχνη είναι η έκφραση του ωραίου και του ιδανικού. Η αναπηρία είναι αστείρευτη πηγή έμπνευσης για όμορφη δημιουργία. Ας το δεχθούμε επιτέλους.
H Γερακίνα, ο μικρός Σταύρος και οι ψυχροί υπολογισμοί τρίτων
– Υπάρχουν βιωματικά στοιχεία από τα οποία αντλήσατε έμπνευση για τον χαρακτήρα του μικρού Σταύρου;
– Η δική μου αναπηρία, που οφείλεται σε μια εκφυλιστική ασθένεια, διαφέρει από αυτήν του ήρωά μου. Εκείνος είναι εκ γενετής μονόχειρας στη σκληρή ελληνική επαρχία του Εμφυλίου. Μπορεί κανείς να εικάσει την αντιμετώπιση που του επιφύλασσε ο περίγυρος. Στα μάτια των ανθρώπων καθρεφτιζόταν η κοινωνική αναπαράσταση του μειονεκτήματός του. Εγώ είχα την «πολυτέλεια» να ωριμάσω σταδιακά μέσα από αυτή την επίπονη διαδικασία και ο περίγυρος το δέχτηκε με φυσικό τρόπο, εντάχθηκε στις ανάγκες μου χωρίς να νιώθει άβολα. Το αντίθετο, μάλιστα. Ο κόσμος με συγχαίρει για τη στάση μου. Ξέρετε τι με ενώνει με τον ήρωα του βιβλίου μου; Το χιούμορ ως επιβεβαίωση της ζωής. Παρά τον πικρόχολο τόνο των ευφυολογημάτων μας, είμαστε και οι δύο οπτιμιστές. Σαν τον Τίριον Λάνιστερ, τον νάνο από τη σειρά «Game of thrones» για όποιον την έχει υπόψη του.
– Η Ιστορία και συγκεκριμένα ο Ψυχρός Πόλεμος διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην πορεία ζωής των ηρώων. Δεν γίνεται λόγος γενικά για τυχόν τραύματα από τον Ψυχρό Πόλεμο. Πόσο πιστεύετε ότι στιγμάτισε την ψυχοσύνθεση των μικρών παιδιών που βρέθηκαν στην «άλλη πλευρά»;
– Φανταστείτε τον εαυτό σας ως πεντάχρονο παιδί που ξέρει μόνο το μικρό του όνομα. Ξαφνικά, χωρίς να καταλάβει τον λόγο, ξεριζώνεται από το χωριό του και από την αγάπη των δικών του και βρίσκεται ανάμεσα σε χιλιάδες άλλα παιδιά σε κάποιον άγνωστο τόπο με ξένους ανθρώπους που δεν μπορούν να του προσφέρουν την παρηγοριά της μητρικής αγκαλιάς. Aλλοι επιλέγουν και υπαγορεύουν τις αναμνήσεις του, η έννοια της ελεύθερης βούλησης συντρίβεται υπό το βάρος των ψυχρών υπολογισμών τρίτων. Κατά τη γνώμη μου, όλα αυτά τα παιδιά βίωσαν τον αποχωρισμό ως θάνατο, και δεν εννοώ απαραιτήτως τον βιολογικό. Η απώλεια τα στιγμάτισε και τα ακολούθησε μέχρι το τέλος.
– Ο Ψυχρός Πόλεμος δίχασε, κατέστρεψε οικονομικά χώρες, γκρέμισε πόλεις, μνημεία και ανθρώπινες ψυχές. Ο μικρός ήρωας του μυθιστορήματος «κέρδισε» ή όχι τελικά; Και με τι κόστος;
– Το αν κέρδισε ή έχασε ο Σταύρος αφορά μια απόφαση που εκφράζεται μόλις σε πέντε λέξεις. Είναι η τελευταία πρόταση του βιβλίου. Αν το διαβάσετε, θα καταλάβετε τι εννοώ. Ωστόσο μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι σε αυτή την ιστορία ο ίδιος ο αναγνώστης δίνει το τέλος που τον ικανοποιεί.
– «Επειδή συχνά επιλέγουμε τον δήμιο που μας ταιριάζει», αναφέρει μια από τις ηρωίδες του έργου. Είναι μια ψυχαναλυτική οπτική αυτή που αφορά τις γυναίκες ή όλους εντέλει;
– Ασυζητητί αφορά τους πάντες. Δείξτε μου έναν που ισχυρίζεται ότι δεν έχει τρέξει πίσω από το «λάθος» πρόσωπο κι εγώ θα σας δείξω έναν ψεύτη.
– Σε μια εποχή που η γυναίκα είναι «ιδιοκτησία» του συζύγου και επικρατεί οικογενειακή βία, τι καταλαβαίνουμε για τον ψυχισμό της νεαρής Γερακίνας η οποία προσπαθεί να μεγαλώσει μόνη της ένα παιδί ΑμεΑ;
– Η προσωπική ταυτότητα της Γερακίνας έρχεται σε σύγκρουση με τις ηθικές απαιτήσεις που της επιβάλλουν οι άλλοι. Εκείνη έχει την έμφυτη ικανότητα να καθορίζει τη ζωή της ακόμη και μέσα στο αφιλόξενο περιβάλλον του χωριού όπου ζει. Το γεγονός ότι μεγαλώνει μόνη της ένα ανάπηρο παιδί έχει ωστόσο συνέπειες για τον ψυχισμό της. Αυτό που κάποτε ήταν η ίδια, ένα ατίθασο πνεύμα που έκανε ό,τι ήθελε, πλέον δεν ισχύει. Η Γερακίνα μετά τη γέννηση του ανάπηρου παιδιού της καθορίζεται από τη σχέση της μαζί του. Οι αποφάσεις της παύουν να είναι αυθόρμητες και γίνονται προϊόν βασανιστικής διεργασίας. Το ένστικτό της καθορίζεται από ένα όνειρο-χρησμό. Εκείνη που ποτέ δεν συμμορφωνόταν στις υποδείξεις των άλλων, καλείται να πειθαρχήσει στο ίδιο της το είναι που της επιβάλλει μια τρομερή απόφαση για το μέλλον του παιδιού της.
– Πόσο διήρκησε η έρευνα για τη συγγραφή του βιβλίου; Και ποιες προκλήσεις αντιμετωπίσατε;
– Αυτό είναι το δεύτερο μέρος μιας άτυπης τριλογίας για την ιστορία της Ανατολικής Γερμανίας, πάντα όμως σε συνάρτηση με την ιστορία της Ελλάδας. Το πρώτο μέρος εκδόθηκε το 2017 υπό τον τίτλο «Η ιεραποστολική στάση» και αφορά την περίοδο λίγο πριν και λίγο μετά την πτώση του Τείχους στο Ανατολικό Βερολίνο. Παρότι δεν πρόκειται για αυτοβιογραφικό βιβλίο, είναι αυτό που έχει τα περισσότερα κομμάτια της ψυχής μου. Τα «Παιδιά της μεγάλης σιωπής» αναφέρονται στη δημιουργία της Ανατολικής Γερμανίας και φτάνουν μέχρι το 1965 και την κορύφωση του Ψυχρού Πολέμου. Το τρίτο μέρος -καλά να είμαι για να το γράψω- θα τοποθετείται μεταξύ του 1970 και του 1975 και θα έχει να κάνει με τις αγαστές σχέσεις που είχε αναπτύξει το σοσιαλιστικό καθεστώς της Ανατολικής Γερμανίας με τη Χούντα στην Ελλάδα. Θα είναι ένας «Ιούδας που φιλούσε υπέροχα», για όποιον γνωρίζει το πρώτο μου βιβλίο από το 1998, αλλά με μια διαφορετική ματιά πάνω στο τρίγωνο «ο σύζυγος, η σύζυγος και η ερωμένη του» και ασφαλώς σε διαφορετικό πολιτικό, κοινωνικό και ιστορικό φόντο. Για να απαντήσω ωστόσο σε αυτό που με ρωτήσατε, η έρευνα για την τριλογία ξεκίνησε το 2013 και μετρά ήδη δέκα χρόνια. Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζω αφορούν στην ουσία την ίδια την έρευνα: Μέσα στο χαοτικό σύμπαν των αντικρουόμενων και αλληλοεπικαλυπτόμενων πληροφοριών, η ματιά μου πρέπει να είναι διαισθητική και ελάχιστα συναισθηματική, προκειμένου να ελαχιστοποιήσω τις πιθανότητες διολίσθησης στη μεροληψία.
– Τελειώνοντας το βιβλίο, ποιες σκέψεις κυριαρχούν μέσα σας; Eφυγε ένα βάρος επειδή ειπώθηκε η ιστορία;
– Είμαι απολύτως ικανοποιημένη από το αποτέλεσμα, νιώθω περηφάνια για αυτό το απαιτητικό εγχείρημα που επιτέλους ολοκληρώθηκε και, παρότι είμαι ευφάνταστη ως συγγραφέας, δεν μπορώ να εκφράσω ακριβώς τι συμβαίνει μέσα στο κεφάλι μου. Iσως κάτι σαν πολύχρωμα εκκωφαντικά πυροτεχνήματα που συνοδεύονται από επιφωνήματα θαυμασμού. Ή μπορεί να βρίσκομαι στα πρόθυρα του εγκεφαλικού και απλώς σας περιγράφω τα συμπτώματα.