Το 1794, εκεί όπου η στέπα συναντά τον απέραντο Πόντο, ιδρύθηκε η Οδησσός από το μηδέν, κατόπιν εντολής της Μεγάλης Αικατερίνης της Ρωσίας. Τελευταία αναλαμπή του «Ελληνικού Σχεδίου» για αναβίωση του Βυζαντίου, εις ανάμνησιν της ελληνικής αποικίας των Μιλησίων. Οι θρυλικές «Σκάλες Ποτέμκιν» –αποτυπωμένες από τον Αϊζενστάιν– ενώνουν το κέντρο της πόλης με το λιμάνι, ενώ νεοκλασικά κτίρια και βουλεβάρτα συναρμολογούν το «Μαργαριτάρι της Μαύρης Θάλασσας», από τις σημαντικότερες ουκρανικές πόλεις, η οποία στέκει αγέρωχη και κομψή, ακόμη και υπό τις πρόσφατες απειλές του ρωσικού στόλου.
Αντιδιαμετρικά, η μεσογειακή Μασσαλία, παρότι πόλη συνυφασμένη με τη σύγχρονη γαλλική ιστορία –ο εθνικός ύμνος φέρει το όνομά της, «Μασσαλιώτιδα»– κουβαλά μια αρχαιοελληνική παράδοση που ξεκινά από την ίδρυσή της, το 600 π.Χ. από τους Φωκαείς. Το γεγονός αυτό αποτυπώνεται σε σειρά μνημείων: από την προτομή του Ομήρου στη rue d’Aubagne και την ορειχάλκινη αναμνηστική πλάκα της ίδρυσης της πόλης στο παλιό λιμάνι έως το μαρμάρινο μνημείο στην Quai Marcel Pagnol –αφιερωμένο στον μύθο του Πρωτέα και της Γύπτιδος– και τα αγάλματα του Ευθυμένη και του Πυθέα στην όψη του Χρηματιστηρίου – των Ελλήνων θαλασσοπόρων που έφτασαν στη μακρινή Ισλανδία και στις ακτές της βορειοδυτικής Αφρικής.
Με αφορμή το βιβλίο «Κατασκευές της πατρίδας» που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Futura και διερευνά την αρχιτεκτονική, την ταυτότητα και τη μνήμη στις ελληνικές κοινότητες της Οδησσού και της Μασσαλίας, στον 19ο και τον 20ό αιώνα, μιλήσαμε με την Καλλιόπη Αμυγδάλου (αρχιτέκτονα – κύρια ερευνήτρια ΕΛΙΑΜΕΠ), που επιμελήθηκε τον τόμο, και τον επιστημονικό υπεύθυνο Κώστα Τσιαμπάο (αν. καθηγητή Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ). Για το δυνατό αποτύπωμα που άφησαν οι Ελληνες σε δύο από τις σημαντικότερες πόλεις-λιμάνια της ελληνικής διασποράς μέσα από δημόσια κυρίως έργα – ναούς, σχολεία, μουσεία, πάρκα, μνημεία, γλυπτά, έργα υποδομής, ονόματα δρόμων.
Αποτέλεσμα του ομώνυμου ερευνητικού προγράμματος ODEMARS του Εργαστηρίου Ιστορίας και Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ (2020-2022), το βιβλίο βασίστηκε σε αρχειακή και επιτόπια έρευνα στην Οδησσό και στη Μασσαλία, και χρηματοδοτήθηκε από το Ελληνικό Ιδρυμα Ερευνας και Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ). Γιατί επιλέχτηκαν οι δύο αυτές πόλεις; «Η Οδησσός και η Μασσαλία είναι σημαντικοί κόμβοι ενός δικτύου πόλεων-λιμανιών που περιλαμβάνει αρκετές πόλεις με ελληνικές κοινότητες, όπως η Σμύρνη και η Αλεξάνδρεια. Μας ενδιέφερε να αναλύσουμε τα κοινά τους χαρακτηριστικά (πολυπολιτισμικότητα, έντονη κινητικότητα πληθυσμού, απότομη οικονομική ανάπτυξη) σε αντιδιαστολή με τα διαφορετικά πολιτικά και γεωγραφικά πλαίσια στα οποία αναπτύχθηκαν», επισημαίνει η Καλλιόπη Αμυγδάλου στην «Κ». Ο Κώστας Τσιαμπάος προσθέτει: «Και στις δύο πόλεις συναντάμε μετά το 1800 σημαντικές ελληνικές κοινότητες με ενεργή παρουσία στην πολιτική και πολιτισμική ζωή (ο Μαρασλής, π.χ., ως δήμαρχος Οδησσού). Ενώ η αναφορά στην Ελλάδα είναι συνειδητή και εμφανής μέχρι και σήμερα».
Το βιβλίο απαρτίζεται από τέσσερα βασικά κεφάλαια που ανασυνθέτουν το ίχνος της «ελληνικότητας», συμπυκνώνοντας σε λέξεις το χωρικό αποτύπωμα της «πατρίδας» σε δύο πόλεις που τις συνδέει ο υδάτινος δρόμος του εμπορίου.
Ο ρόλος της θάλασσας
Τι ρόλο παίζουν η θάλασσα και το εμπόριο στην «κατασκευή» της ελληνικής ταυτότητας; «Οι Ελληνες ανέκαθεν ήταν συνδεδεμένοι με τη θάλασσα, εμπορικά, στρατιωτικά. Το εμπόριο των Ελλήνων του 19ου αι. και οι κοινότητές τους σε Μεσόγειο και Μαύρη Θάλασσα έφερναν, αναπόφευκτα, στη μνήμη το εμπόριο των αρχαίων Ελλήνων και τις αποικίες που δημιούργησαν στις ίδιες ακριβώς γεωγραφικές περιοχές», μας λέει ο κ. Τσιαμπάος. «Η θάλασσα επιτρέπει τη μεταφορά ανθρώπων, αγαθών, ιδεών και πληροφορίας. Οδηγεί στην εξωστρέφεια και στη διασύνδεση. Επιτρέπει στα άτομα να δημιουργούν, αλλά και να καταλύουν δεσμούς με ελευθερία. Ταυτόχρονα, η οικονομική ισχύς που συνδέεται με το εμπόριο αυξάνει τη δυνατότητα της κοινότητας να αλλάζει», τονίζει η κ. Αμυγδάλου.
Στο πρώτο μέρος του βιβλίου, η ίδια ιχνηλατεί με μαεστρία την αρχιτεκτονική και ελληνική ταυτότητα της Οδησσού του 19ου αιώνα μέσω της σύνθετης και δυνατής σχέσης κοινότητας – πόλης. «Στην Οδησσό, τα κτίρια της ελληνικής κοινότητας δεν διακρίνονται μορφολογικά από αυτά των άλλων κοινοτήτων – αυτό που είναι εντυπωσιακό είναι η ποσότητά τους, η ύπαρξη μιας κρίσιμης μάζας που επιτρέπει στη μνήμη να διατηρείται». Στο δεύτερο μέρος, ο κ. Τσιαμπάος αναζητεί με μεθοδικό τέμπο τα λιγοστά χωρικά τεκμήρια της αρχιτεκτονικής της Μασσαλίας του 20ού αιώνα που αναδύονται κυρίως μέσω της αρχαιοελληνικής μνήμης και της δράσης των επίσημων αρχών, παρά μέσω της ελληνικής κοινότητας. «Στη Μασσαλία το ενδιαφέρον είναι ότι δεν είναι η ελληνική κοινότητα που αφήνει πίσω της “ελληνικά” κτίρια· αυτή περισσότερο αφομοιώνεται παρά διακρίνεται. Είναι όμως οι ίδιες οι αρχές της πόλης, ο δήμος, οι ντόπιοι αρχιτέκτονες, καλλιτέχνες κ.ά. που αναζητούν την ελληνική “μνήμη” στα περισσότερα από τα σημαντικά έργα του 19ου και 20ού αι».
Το 2001, η Μασσαλία ενίσχυσε την «ελληνικότητά» της εγκαινιάζοντας το Πάρκο της 26ης εκατονταετηρίδας. «Εκτός από τις ανάγλυφες πινακίδες στην είσοδο του πάρκου που αφηγούνται την ελληνική καταγωγή της Μασσαλίας, χαρακτηριστικό είναι το καθιστικό-μπελβεντέρε, στην κορυφή του λοφίσκου, σε ιωνικό ρυθμό με χαραγμένη την επιγραφή “ΦΩΚΑΕΙΣ ΟΙ ΕΝ ΙΩΝΙΑ ΕΜΠΟΡΙΑ ΧΡΩΜΕΝΟΙ ΕΚΤΙΣΑΝ ΜΑΣΣΑΛΙΑΝ”» αναφέρει ο Κώστας Τσιαμπάος.
Το αποτύπωμα που άφησαν στις δύο πόλεις οι Ελληνες της διασποράς μέσα από ναούς, σχολεία, μουσεία, πάρκα, μνημεία, γλυπτά, έργα υποδομής, ονόματα δρόμων.
Δύο πολύ ενδιαφέρουσες ιστορίες ξεδιπλώνονται από τον Γιάννη Καρρά (ιστορικό και αν. καθηγητή του Τμήματος Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας) και τους αρχιτέκτονες – υποψήφιους διδάκτορες Χρήστο Κρητικό και Ιωνα Μαλέα.
Η Φιλική Εταιρεία
Η πρώτη αναφέρεται κατά κάποιον τρόπο στα δίκτυα δράσης των Ελλήνων στη Ρωσική Αυτοκρατορία και ιδιαίτερα στη Φιλική Εταιρεία, που ιδρύθηκε στην Οδησσό (άρρηκτα συνδεδεμένη με την ελληνική επανάσταση) από τρεις εμπόρους της πόλης, τον Σκουφά, τον Ξάνθο και τον Τσακάλωφ. «Η οικία Μαρασλή στην Ελληνική πλατεία θεωρείται ότι στέγασε κρυφές συναντήσεις των Φιλικών – και εξαιτίας αυτής της σύνδεσης παραχωρήθηκε μαζί με δύο γειτονικά της κτίρια στο Ελληνικό Ιδρυμα Πολιτισμού (με το οποίο συνεργαστήκαμε στην έρευνά μας) για να στεγάσει το παράρτημά του στην πόλη. Σήμερα η οικία Μαρασλή στεγάζει το Μουσείο της Φιλικής Εταιρείας. Εκτός αυτής, ο ιστορικός Γ. Καρράς καταγράφει στην έρευνά του την έπαυλη Κουρή, όπου επίσης έγιναν μυστικές συναντήσεις», σημειώνει η Καλλιόπη Αμυγδάλου.
Η δεύτερη ιστορία αναφέρεται εν μέρει στην ομάδα υπεράσπισης πολιτών Collectif du 5 Novembre, η οποία μέσω ενός τραγικού γεγονότος (στις 5 Νοεμβρίου 2018, δύο κτίρια στο κέντρο της πόλης κατέρρευσαν σκοτώνοντας οκτώ ανθρώπους) κατάφερε να νοηματοδοτήσει διαφορετικά τον χώρο, μετατρέποντας ένα αρχαιοελληνικό σύμβολο –την προτομή του Ομήρου που στέκει από το 1802 σε έναν κίονα με ιωνικό κιονόκρανο στη μέση μιας μικρής πλατείας της συνοικίας Noailles στη Μασσαλία– σε τοπόσημο κοινωνικής διεκδίκησης και μνήμης.
Εκκινώντας από ένα αυστηρά δομημένο χρονολόγιο και κλείνοντας με πλούσια βιβλιογραφία και αξιόλογο υλικό τεκμηρίωσης από παλιά σχέδια, έγγραφα και χάρτες, μέχρι φωτογραφίες, αποκόμματα εφημερίδων και νέα σχέδια αναπαράστασης σημαντικών κτιρίων (πολλά από αυτά σχεδιασμένα υποδειγματικά από την αρχιτέκτονα Εβίτα Φανού), το βιβλίο, μπαίνοντας σε ικανό επιστημονικό βάθος, φωτίζει γεγονότα και αναδεικνύει ξεχασμένες «κατασκευές της πατρίδας» επανασυστήνοντάς μας τις δύο πόλεις – λίκνα του ελληνισμού.
Μπορεί τελικά η πατρίδα να κατασκευαστεί σε άλλο τόπο; «Η πατρίδα δεν (ανα)κατασκευάζεται αυτούσια, αλλά είναι αυτή που πρωταγωνιστεί, ως αναφορά, στην κατασκευή νέων εκδοχών του ανήκειν. Προϋπόθεση είναι η σύσταση μιας νέας κοινότητας (με βάση μία καταγωγική, γλωσσική ή θρησκευτική ταυτότητα) γύρω από τους αντίστοιχους θεσμούς (σχολείο, εκκλησία) και τα κτίριά τους. Η αρχιτεκτονική εδώ έχει κυρίαρχο ρόλο παρέχοντας τον φυσικό χώρο ζωής της κοινότητας, αλλά και επιτρέποντας τη συμβολική της έκφραση στον νέο τόπο», επισημαίνει η Καλλιόπη Αμυγδάλου.
«Κάθε μετατόπιση φέρνει μαζί της κομμάτι(α) του τόπου καταγωγής. Το τι φέρνει μαζί του κάποιος από εκεί όπου προέρχεται δεν είναι συγκεκριμένο και μονοσήμαντο, αλλά συνδιαμορφώνεται από πολλούς παράγοντες. Αυτό που προκύπτει τελικά είναι ενδιαφέρον», προσθέτει ο Κώστας Τσιαμπάος.
Το βιβλίο το βρίσκει κανείς σε ψηφιακή μορφή δωρεάν, με ελεύθερη πρόσβαση στον ιστότοπο των εκδόσεων Futura (futurabooks.wordpress.com).