Στον δρόμο προς την τελετή έναρξης του θεσμού «2023 Ελευσίς – Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης», μια γυναίκα χορεύει μπροστά από ένα παλιό κτίριο. Στην πρόσοψή του αναγράφεται ένα απόφθεγμα του Αμερικανού ποιητή Ουόλτ Ουίτμαν: «Ξανά, στην Ελευσίνα, την πατρίδα της Δήμητρας, βλέπω τους σύγχρονους Eλληνες να χορεύουν». Γράφτηκε τον 19ο αιώνα, αλλά το περασμένο Σάββατο, οι «σύγχρονοι Eλληνες» χόρεψαν: στην πομπή των εθνοτοπικών συλλόγων της Ελευσίνας, με τις λευκοντυμένες νύμφες που εμφανιζόταν άξαφνα ανάμεσα σε περαστικούς, στο πάρτι με Ελληνίδες και ξένες dj ηλεκτρονικής μουσικής, ακούγοντας live, για πρώτη φορά ύστερα από χρόνια, τους εμβληματικούς Stereo Nova.
Η Ελευσίνα, τόνισαν πολλοί από τους επίσημους προσκεκλημένους του Σαββάτου, είναι μια πόλη γεμάτη αντιθέσεις. «Πόλη ιερή κατά την αρχαιότητα, βιομηχανική κατά τον 20ό αιώνα, κακοποιημένη άναρχα από τη βάναυση ανάπτυξη», ανέφερε η Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου, «η Ελευσίνα διατηρεί ωστόσο αινιγματικά γόνιμο και ποιητικό το βίωμα μιας συνύπαρξης της αρχαίας θρησκείας με τη χριστιανική, του ειδυλλιακού αττικού τοπίου με τον βιομηχανικό βανδαλισμό». Οι αντιθέσεις της μικρότερης πόλης που έχει ποτέ φιλοξενήσει τον θεσμό της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας, κατά τον πρώην Γάλλο υπουργό Πολιτισμού Τζακ Λανγκ, μπήκαν στον μεγεθυντικό φακό.
Οι Βέλγοι Time Circus, που περπάτησαν 3.000 χιλιόμετρα σε εννέα μήνες για να φτάσουν στην Ελευσίνα, σέρνοντας ένα υπερμέγεθες κάρο με το σώμα τους, σχολιάζοντας την κλιματική αλλαγή, έρχονται σε αντίθεση με τους καπνούς και τις φλόγες των διυλιστηρίων. O δρόμος προς τη συναυλία στο παλιό εργοστάσιο ΙΡΙΣ είναι στρωμένος με μουσικές. Μια ορχήστρα παίζει τα «Τα παιδιά του Πειραιά». Μια ποντιακή λίρα συνοδεύει ένα κομμάτι αφήγησης από το «Eφυγα» της Γιολάντας Μαρκοπούλου. Μια χορωδία γυναικών τραγουδάει από τα παραθυρόφυλλα νησιώτικα. Μέλη της χορευτικής ακαδημίας Utopias ερμηνεύουν με το σώμα και τις φωνές τους το «Να μη με λένε Στέλιο» του Καζαντζίδη σε μπαλκόνι. Πιο κάτω ακούγεται το «Σαββατόβραδο», και ένα σπίτι γίνεται καμβάς για την προβολή στίχων τραγουδιών του: «Είμαστε κι οι δυο εγωιστές, είν’ όλα μαύρα, είναι γλυκός ο θάνατος, είναι ωραία η ζωή». Η λεωφόρος Κανελλοπούλου, υγρή απ’ τη βροχή και φωτισμένη στα κόκκινα, θυμίζει κάτι από Κόκκινα Φανάρια, ή ετεροχρονισμένα Χριστούγεννα, και η συναυλία των Stereo Nova, μια Πρωτοχρονιά, σηματοδοτώντας την πρώτη ημέρα της καινούργιας ταυτότητας μιας αρχαίας πόλης.
Βασισμένη, όμως, στη μεγαλύτερη αντίθεση είναι η κεντρική εκδήλωση: του Πάνω και Κάτω Κόσμου. Επειτα από αναμονή στο κρύο του Φλεβάρη ξεκίνησε στο παράκτιο μέτωπο η πραγμάτωση της σύλληψης του γενικού καλλιτεχνικού διευθυντή Μιχαήλ Μαρμαρινού, σε σκηνοθεσία του Βρετανού σκηνοθέτη Κρις Μπόλντουιν. Βάρκες και πλοία ξεπρόβαλαν στη θάλασσα, μεταφέροντας μέλη της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών που έπαιζαν πρωτότυπες συνθέσεις του Aγγελου Τριανταφύλλου. Eνα τρομπόνι βγαίνει από τη θάλασσα. Σύντομα, με τη βοήθεια γερανού, αναδύεται μια θαλάσσια οντότητα που θυμίζει φάλαινα. Φωτίζεται στα λευκά, στα κίτρινα, στα κόκκινα. Στην κοιλιά της εμφανίζονται αρχαιοελληνικές μορφές, πρόσωπα της Ελευσίνας, στιγμές της ιστορίας της, υπό τους ήχους των 100 Chóres σε καλλιτεχνική επιμέλεια Μαρίνας Σάττι. «Περσεφόνη», τραγουδούν. «Για να φτάσεις στον Κάτω Κόσμο», λέει ο αφηγητής Ευάγγελος Λίγγος –προσθήκη τελευταίας στιγμής μετά την απομάκρυνση του Κώστα Νιζάμη, ο οποίος ήταν υποψήφιος βουλευτής με τη Χρυσή Αυγή το 2019– «πρέπει να περάσεις από το νερό». Δεκάδες δέσμες φωτός δημιουργούν δρόμους στον ουρανό. Μια φωτοβολίδα σβήνει πριν φτάσει στη θάλασσα, πλέον ακούγονται μόνο τα τρομπόνια, οι κόρνες από τα πλοία, τα χειροκροτήματα.
Φεύγοντας, αργότερα, από τη συναυλία των Στέρεο Νόβα –«Φως μικρό μου ταξιδιάρικο, πάρε τούτο το παράπονο, μέσα απ’ τα μάτια σου να ζήσω μια στιγμή, ένα ταξίδι στη γη», τραγουδούν και μοιάζει να το εκφωνεί η ίδια η Ελευσίνα– ένα παιδί έχει βγει από το χαμηλό του σπίτι. Παίζει ακορντεόν. Κάποιος ψάχνει φαγητό στα σκουπίδια. Από όλα τα μυστήρια του Σαββάτου, ένα εμμένει περισσότερο. Αν η Ελευσίνα, γενέτειρα του Αισχύλου, τόπος της σημαντικότερης μυστηριακής τελετής της αρχαιότητας, θα καταφέρει να μετουσιωθεί σε κάτι παραπάνω από ανάμνηση ή ταλαιπωρημένο σκηνικό. Και αν, όταν ο Χένρι Μίλερ έγραφε ότι «η Ελευσίνα ζει. Ζει αιώνια, μέσα σε έναν κόσμο που πεθαίνει», είχε δίκιο τελικά.
