«Τι ζητεί το λείψανον αυτό της δουλείας κάτω από τον Παρθενώνα;». Απαντώντας στο ερώτημα της εποχής, ο Παύλος Νιρβάνας υπερασπιζόμενος το τζαμί Τζισταράκη στο Μοναστηράκι, το οποίο βρέθηκε στο 1912 στο κέντρο διαμάχης για τη διάσωσή του, έγραφε στο δημοσιογραφικό του χρονογράφημα: «…εάν αρχίσωμεν οι Ελληνες να τινάζωμεν εις τον αέρα τα τεμένη των απίστων, δια ν’ αποσείσωμεν από το στήθος μας ένα φανταστικόν εφιάλτην, αξιόλογα και οι άπιστοι ημπορούν ν’ ανατινάξουν εις τον αέρα κάθε θόλον χριστιανικού ναού, επί του οποίου είχεν ακτινοβολήσει κάποτε ο σταυρός των Γκιαούρηδων».
Εντέλει το εμβληματικό τζαμί στο κέντρο της Αθήνας, που έκτισε ο Οθωμανός φρούραρχος της πόλης Ντιζντάρ Αγάς τον 18ο αιώνα, διασώθηκε. Με αυτό ξεκίνησε, το 1915, η επιστημονική μελέτη των οθωμανικών μνημείων στην Ελλάδα από τον νεαρό τότε Αναστάσιο Κ. Ορλάνδο, μια κορυφαία μορφή της ελληνικής αρχαιολογίας και των αναστηλώσεων, που προέβη στην αποτύπωση και στην ανακαίνισή του. «Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον ότι καθώς πρόκειται για μουσουλμανικά μνημεία, αυτού του είδους τα κατάλοιπα του οθωμανικού παρελθόντος αναδεικνύονται σε πεδία ιδεολογικής και πολιτικής αντιπαράθεσης. Για τους Ελληνες, αλλά και για τους χριστιανούς Βαλκάνιους γείτονές μας, υπήρξαν στο παρελθόν –ενίοτε και στο παρόν– μια “ανεπιθύμητη” κληρονομιά», λέει στην «Κ» ο Ηλίας Κολοβός, αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης και συνεπιμελητής με τους συναδέλφους του Γιώργο Πάλλη και Παναγιώτη Πούλο του συλλογικού έργου «Οθωμανικά μνημεία στην Ελλάδα. Κληρονομιές υπό διαπραγμάτευση» (εκδ. Καπόν).
Οπως μας εξηγεί, στα χρόνια των Οθωμανών οι πόλεις διακρίνονταν σε μαχαλάδες, γειτονιές και ενορίες· χωρικές και κοινωνικές ενότητες που αναπτύσσονταν γύρω από ένα πυκνό δίκτυο κτιρίων και χώρων δημόσιας χρήσης: τζαμιά, εκκλησίες, συναγωγές, προσκυνήματα, κοιμητήρια. Μετά το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και μέσα στη δίνη του εκσυγχρονισμού των πόλεων στα Βαλκάνια και στην Ελλάδα, οι χωρικές αυτές ενότητες διαγράφηκαν ή διατηρήθηκαν μόνο μερικώς.
«Για τους Ελληνες, αλλά και για τους χριστιανούς Βαλκάνιους γείτονές μας, υπήρξαν μια “ανεπιθύμητη” κληρονομιά», λέει ο Ηλίας Κολοβός.
«Πολλά από τα κτίρια του οθωμανικού παρελθόντος λειτουργούν σήμερα κάπως σαν “εισβολείς της μνήμης” απέναντι στη λήθη του χρόνου», σχολιάζει ο κ. Κολοβός. Ετσι, για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια του πολέμου που ακολούθησε τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, τα τζαμιά της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης έγιναν στόχος των Σέρβων και ισοπεδώθηκαν σε μεγάλο βαθμό, για να αποκατασταθούν σήμερα. Στην Ελλάδα –«όπου διαθέτουμε μια εξαιρετική Αρχαιολογική Υπηρεσία, που πρέπει να υποστηριχθεί», τονίζει– πολλά οθωμανικά μνημεία έχουν κηρυχθεί προστατευόμενα και συνεχίζουν να κηρύσσονται. Ορισμένα έχουν αποκατασταθεί υποδειγματικά, όπως έγινε πρόσφατα με το Φετχιέ τζαμί μέσα στη Ρωμαϊκή Αγορά, και αρκετά περιμένουν ακόμη τη σωτηρία τους.
Στο συγκεκριμένο έργο, οι μελετητές επέλεξαν για τα οθωμανικά μνημεία τον χαρακτηρισμό «κληρονομιές υπό διαπραγμάτευση», ώστε να δείξουν τόσο τον διαφιλονικούμενο χαρακτήρα τους όσο και την υπό εξέλιξη συζήτηση για την ταυτότητά τους. Οπως αναφέρουν στην εισαγωγή οι τρεις επιμελητές του τόμου, αυτός ο χαρακτηρισμός δεν αφορά τη θεσμική και νομική υπόστασή τους, η οποία έχει κατοχυρωθεί μέσω των σχετικών διαδικασιών στο παρελθόν, αλλά τη θέση τους και την αντιμετώπισή τους στη συλλογική συνείδηση των Ελλήνων. Με μια γενικότερη έννοια, όλα τα μνημεία αποτελούν κληρονομιές υπό διαπραγμάτευση, ακόμη και αυτά της αρχαιότητας. Τα οθωμανικά μνημεία, εντούτοις, όπως και τα χριστιανικά μνημεία στην Τουρκία, ξεχωρίζουν, κυρίως γιατί μοιάζουν να αποτελούν δυνητικά διαπραγματευτικά χαρτιά στην πολιτική των δύο χωρών, αλλά και αφορμές για την ανάπτυξη ενός εθνικιστικού λόγου και στη μία και στην άλλη όχθη του Αιγαίου. Την ίδια στιγμή, ακόμη και όσοι συμφωνούν με την προστασία τους, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Τουρκία, συμμετέχουν σε μια μεγάλη συζήτηση για τις χρήσεις τους.
«Είναι σίγουρα καλό για το πολιτιστικό μας απόθεμα να συνεχίσουμε να προστατεύουμε αυτή την ευαίσθητη κληρονομιά στην Ελλάδα. Ας διατηρήσουμε τα κτίρια χωρίς αποσιωπήσεις, ως μάρτυρες της σύνθετης ιστορίας της οθωμανικής κυριαρχίας στην Ελλάδα. Πρόκειται για μια περίοδο στην οποία διαφορετικές θρησκευτικές κοινότητες –μουσουλμάνοι, χριστιανοί, Εβραίοι– συμβίωναν για μεγάλα χρονικά διαστήματα, αλληλεπιδρώντας μεταξύ τους», λέει ο ιστορικός. «Εχουμε ανάγκη στον σύγχρονο κόσμο να υπογραμμίζουμε αυτή την ιστορία των διαφορετικοτήτων, όταν μάλιστα στη σύγχρονη Τουρκία προωθείται μια μονολιθική αντίληψη για την πολιτιστική κληρονομιά: η πρόσφατη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί αρνείται ακριβώς ότι το μνημείο αποτέλεσε στην ιστορία του ένα κτίριο πολλών διαφορετικών ιστοριών, αφού χτίστηκε ως εκκλησία. Ο σουλτάνος Μεχμέτ Β΄ μάλιστα είχε θαυμάσει τα ψηφιδωτά της, που είχαν μείνει για έναν αιώνα ακάλυπτα, πριν σκεπαστούν, όπως έγινε σήμερα πάλι».
