ETTY HILLESUM
Ζωή γεμάτη νόημα, ναι, γεμάτη νόημα – Ημερολόγια 1941-1943
Επιμέλεια-εισαγωγή: J.G. Gaarlandt
μτφρ: Πέτρος Γεωργίου, επίμετρο: Σταύρος Ζουμπουλάκης
εκδ. Πατάκης, 2022, σελ. 423
Η λογοτεχνία του Ολοκαυτώματος φωτίζει οδυνηρά την τραγική αμηχανία των θυμάτων μπροστά στην προδιαγεγραμμένη τους εξόντωση. Οι σελίδες του Πρίμο Λέβι, ιδωμένες υπό το φως της κατοπινής αυτοκτονίας του, στέκουν ως μνημείο της αδυναμίας «Αυτών που βούλιαξαν και αυτών που σώθηκαν» (Αγρα, 2006) να αφηγηθούν, να ερμηνεύσουν και να κλείσουν οριστικά τους λογαριασμούς τους με το Ολοκαύτωμα. Στο εφηβικό ημερολόγιο της Αννας Φρανκ καταγράφεται η αγωνία όσων Εβραίων κρύφτηκαν να χωρέσουν την παλλόμενη ζωή τους σε μια κρυφή σοφίτα. Στην αδιέξοδη εξορία του Βάλτερ Μπένγιαμιν συνοψίζεται το ανέλπιδο της φυγής. Τα «Ημερολόγια» της Ετι Χίλεσουμ μας εισάγουν σε έναν ιδιαίτερο τόπο της στρατοπεδικής λογοτεχνίας, εκείνον όσων επέλεξαν συνειδητά να παραδοθούν στον χαμό προσπαθώντας ταυτόχρονα να προσδώσουν νόημα σε τούτη την απόφασή τους.
Η 27χρονη Ολλανδοεβραία πάσχισε να διαφυλάξει την ανθρωπιά και την αξιοπρέπειά της. Τα διλήμματά της θυμίζουν πως η σκληρότητα του κόσμου δεν διαπερνά όλες τις ανθρώπινες ψυχές.
Η περίπτωση της Χίλεσουμ απασχολεί τους μελετητές για δεκαετίες. Γεννημένη το 1915 η 27χρονη Ολλανδοεβραία αρνείται πεισματικά να κρυφτεί ή να διαφύγει στην Αμερική. Επιλέγει να δουλέψει εθελοντικά στο στρατόπεδο Βέστερμπορκ, προσφέροντας υλική βοήθεια και συναισθηματική στήριξη στους χιλιάδες Εβραίους που αναμένουν τη μεταφορά τους στο Αουσβιτς. Μια θρησκευτική πίστη πολύ βαθιά και προσωπική εμψυχώνει το τόλμημά της. Πράγματι, το «Ημερολόγιο» της Χίλεσουμ διαβάζεται και ως μια εκτενής προσευχή προς κάποιον ιδιωτικό θεό. Λίγους μήνες αργότερα θα θανατωθεί και η ίδια στους θαλάμους αερίων.
Το στοχαστικό επίμετρο του Σταύρου Ζουμπουλάκη αναδεικνύει τα διλήμματα με τα οποία τέθηκε αντιμέτωπη η Χίλεσουμ, καθώς και τις ρίζες της εκ πρώτης όψεως παράλογης απόφασης να παραδοθεί στον χαμό. Οταν πια το ενδεχόμενο συλλογικής σωτηρίας χάνεται από τον ορίζοντα, έχει νόημα η ατομική διαφυγή; Και αν ναι, ποια ψυχικά μέσα θα μπορούσαν να συμφιλιώσουν το άτομο με τις τύψεις που γεννά η δραπέτευση από την κοινή μοίρα; Αντίστροφα, ποιες σκέψεις μπορεί τελικά να βαραίνουν περισσότερο από την ατομική επιβίωση;
Η στάση της Χίλεσουμ μπορεί εύκολα να παρερμηνευθεί ως υπαρξιακή και βουλητική παράλυση μπροστά στον τρόμο ή, ακόμα χειρότερα, ως άγονη παθητικότητα και μοιρολατρία. Διαβάζοντας όμως τις σκέψεις της διαβλέπουμε πιο σύνθετα κίνητρα. Στο γράμμα της 24ης Αυγούστου 1943, δύο μόλις εβδομάδες πριν από τη μεταφορά της στο Αουσβιτς, η Χίλεσουμ σημειώνει πως τρεις πρόσφατες απόπειρες δραπέτευσης οδήγησαν σε αντίποινα και συλλογικές τιμωρίες: «Κι έτσι το αγόρι πήρε στον λαιμό του πολλούς καλούς φίλους..[Π]ώς θα αντέξει τις τύψεις [..] όταν συνειδητοποιήσει τι προκάλεσε;» (σελ. 369). Στα μάτια της Χίλεσουμ τούτο το περιστατικό επαληθεύει την πάγια θέση της πως η αποδοχή της κοινής μοίρας είναι και η έσχατη έκφραση αλληλεγγύης: «Δεν έχει τόση σημασία αν θα πάω εγώ ή κάποιος άλλος, αλλά το ότι πρέπει να πάνε τόσες χιλιάδες κόσμος» (σελ. 262).
Ακόμα και έτσι η απόφαση της Χίλεσουμ ξενίζει: ξέρουμε πως είχε τη δυνατότητα να δραπετεύσει από την Ολλανδία πολύ προτού η ζωή της καταστεί ανταλλάξιμη με εκείνη των λοιπών συγκρατουμένων της. Και όμως εκείνη επιλέγει να παραμείνει στην Ολλανδία για να απαλύνει με τις λιγοστές της δυνάμεις τον ψυχικό και σωματικό πόνο των κρατουμένων που πρόκειται να εκτοπιστούν. Με τίμημα τη ζωή της η Χίλεσουμ αποκτά τη δυνατότητα να πράξει το Καλό στο εδώ και στο τώρα, στον κόσμο που της δόθηκε, στο λασπωμένο στρατόπεδο των προγραμμένων ψυχών.
Υπό αυτό το πρίσμα η επιλογή της, όσο μακριά και αν στέκει από εμάς, αποκαλύπτεται ως παρακαταθήκη. Μας θυμίζει πως η επιταγή του Καλού οφείλει να επιζεί στους καιρούς της φρίκης. Στο πιο κρίσιμο ίσως σημείο του ημερολογίου της η Χίλεσουμ διαισθάνεται πως το μίσος και ο κυνισμός έχουν διαποτίσει την ψυχή ενός συγκρατούμενού της: «Τρέφει βαθύ μίσος, υποθέτω, για τους διώκτες μας. Ομως, αυτός ο ίδιος είναι δήμιος. Θα γινόταν υποδειγματικός διοικητής στρατοπέδου συγκέντρωσης» (σελ. 323). Για τη Χίλεσουμ στα ναζιστικά στρατόπεδα διακυβεύεται κάτι μεγαλύτερο από την ατομική σωτηρία: «Εχουμε τόσα πολλά να αλλάξουμε στον εαυτό μας, ώστε δεν θα έπρεπε να χάνουμε χρόνο μισώντας αυτούς που αποκαλούμε εχθρούς μας. Και το θέμα δεν είναι να πούμε ότι και μεταξύ μας υπάρχουν “δήμιοι” και γενικά κακοί άνθρωποι… Ο καθένας μας πρέπει να κάνει μια στροφή προς τον εαυτό του και να… εξαλείψει από τη δική του ψυχή όλα τα κακά που βλέπει στους άλλους. Και πρέπει να είμαστε βέβαιοι πως η παραμικρή ποσότητα μίσους που προσθέτουμε στον κόσμο τον καθιστά ακόμη πιο αφιλόξενο απ’ ό,τι ήδη είναι» (σελ. 325-6).
Στην τελευταία σελίδα του ημερολογίου η Χίλεσουμ υπερασπίζεται τη χρησιμότητα της ποίησης μπροστά στον όλεθρο: συχνά «απορρίπτουμε περιφρονητικά την πνευματική κληρονομιά καλλιτεχνών που έζησαν σε καιρούς που θεωρούνται πιο εύκολοι… γιατί δήθεν δεν μπορεί να μας χρησιμεύσει σε κάτι». Αντίστοιχα, θα ισχυριστεί κανείς πως το σκεπτικό της Χίλεσουμ είναι ασύμβατο με μια εποχή εκκοσμίκευσης και ατομικισμού, σαν τη δική μας. Διατηρεί ωστόσο την αξία του. Τα διλήμματα της Χίλεσουμ, η οποία σε καιρούς ταραγμένους πάσχισε να διαφυλάξει την ανθρωπιά και την αξιοπρέπειά της, θυμίζουν πως η σκληρότητα του κόσμου δεν διαπερνά όλες τις ανθρώπινες ψυχές. Η ακροτελεύτια φράση του ημερολογίου φαντάζει παντοτινά επίκαιρη: «Ας είμαστε βάλσαμο για πολλές πληγές».
Ο κ. Θοδωρής Τσομίδης διδάσκει ανθρώπινα δικαιώματα στο Πανεπιστήμιο του Λάιντεν της Ολλανδίας. Μεταφράσεις του: «Απέναντι στην καρδιά του σκότους» του Εντμουντ Μορέλ (Πατάκης, 2022) και «Ενας καλλιτέχνης της πείνας» του Φραντς Kάφκα (Gutenberg, 2022).