Αν ο δημόσιος χώρος είναι το θέατρο της ανθρώπινης ιστορίας, τότε, περπατώντας στους δρόμους της Ερμούπολης ξαναζούμε, έστω φευγαλέα, ένα θαυμαστό κεφάλαιο της γέννησης της σύγχρονης Ελλάδας. Τα μεγαλεία μπορεί να είναι προ πολλού περασμένα, αλλά τα σημάδια τους είναι ακόμη εκεί, αρκετά ζωντανά ώστε να ξεγελαστείς και να γυρίσεις πίσω στον χρόνο, στον 19ο αιώνα και στον σφριγηλό ρυθμό μιας ακμάζουσας, πρωτοποριακής ναυτικής, εμπορικής, βιομηχανικής και καλλιτεχνικής πολιτείας. Και όταν έρχεται η Μεγάλη Εβδομάδα και το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, αυτό το ανοιχτό νεοκλασικό μουσείο του Αιγαίου υποδέχεται μια μαζική ανθρώπινη σύναξη που έχει σε ίσες δόσεις κάτι κατανυκτικό, αστικό και θεατρικό.
Οι τρεις κεντρικές ενορίες της πόλης, αυτές του πολιούχου Αγίου Νικολάου, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, αφού περιφέρουν τους επιταφίους τους στα σοκάκια της πόλης, συναντιούνται στην κεντρική πλατεία. Κάθε πτυχή του τοπικού πολιτισμού δηλώνει το παρόν μέσα σε απόλυτη τυπολατρία και ακραία πειθαρχία, και όλα θυμίζουν μια μεγάλη δημόσια χορογραφία, η οποία κορυφώνεται μπροστά από τα μνημειακά σκαλοπάτια του κτιρίου-συμβόλου, του δημαρχείου που σχεδίασε ο Ερνέστος Τσίλλερ το 1876.
Φιλαρμονική, χορωδίες, πρόσκοποι, αγήματα και αντιπροσωπείες – είναι όλοι εκεί, σε καλοκουρδισμένο συγχρονισμό. «Είναι μια πολύπλοκη τελετή, εκτελεσμένη με μεγάλη ακρίβεια και επισημότητα», μας λέει η δημοτική σύμβουλος Παιδείας του Δήμου Σύρου-Ερμούπολης, Ειρήνη Δράκου. «Είναι κάτι που θα χαρακτήριζα ως “αστικό θρησκευτικό δράμα”. Ενα δράμα με πολλούς πρώτους και δεύτερους ρόλους, από τους οποίους ξεχωρίζω τους βασταγάριους των επιταφίων, που φέρουν όλοι κρεμασμένο από τον λαιμό τον μεγάλο σταυρό με την κόκκινη φαρδιά κορδέλα που τους έχει απονείμει τιμητικά ο δεσπότης». Πράγματι, κοιτώντας αυτούς τους επίλεκτους, με τους χαρακτηριστικούς σταυρούς να κρέμονται ως μετάλλια τιμής πάνω από τα πουκάμισά τους, γίνεται ολοφάνερο πόσο σοβαρά έχουν πάρει τον ρόλο τους και πόσο περηφανεύονται γι’ αυτόν. Περιφέροντας μέσα στον νεοκλασικό διάκοσμο των δρόμων της κυκλαδίτικης πρωτεύουσας το βαμμένο με μοβ φως κουβούκλιο του επιταφίου, τα εντυπωσιακά μέγαρα που θεμελιώθηκαν διακόσια χρόνια πριν μοιάζουν γύρω τους όχι σαν τρισδιάστατα κτίσματα, αλλά σαν χάρτινο σκηνικό μιας γιγάντιας υπαίθριας παράστασης.
Λιτανεία επιταφίου γίνεται και το μεσημέρι της Μεγάλης Παρασκευής στο κοιμητήριο του Αγίου Γεωργίου, δίπλα στα μνήματα απλών Συριανών και στα εντυπωσιακά μαυσωλεία επιφανών οικογενειών.
Οταν η λιτανεία περνάει μπροστά από την όπερα της Ερμούπολης, το θέατρο «Απόλλων», και σύντομα αντηχεί στην πλατεία ο ήχος της πολυφωνικής χορωδίας του Αγίου Νικολάου, ιταλικές άριες και βυζαντινοί ψαλμοί γίνονται ένα και ενώνονται αναπάντεχα, έτσι όπως αναπάντεχα πάντρεψε αυτή η πόλη Ανατολή και Δύση. Αυτό το πάντρεμα αντανακλάται και στο ότι η καθολική κοινότητα του νησιού (που συνιστά περίπου το ένα τρίτο του συνολικού πληθυσμού), παρ’ όλα τα προβλήματα και τις τριβές του παρελθόντος, συνυπάρχει αρμονικά με τους ορθόδοξους. Οπως μας πληροφορεί ο γραμματέας της Ορθόδοξης Μητροπόλεως του νησιού, Αλέξανδρος Μαρκουίζος, σε αυτό βοήθησε πολύ μια μεταρρύθμιση του 1965, όταν η Καθολική Εκκλησία αποφάσισε, όπου υπάρχουν καθολικοί που ζουν μαζί με ορθόδοξους, να γιορτάζουν μαζί τους το Πάσχα, χωρίς τις πρότερες ημερολογιακές διαφορές. Οσο για τη Μεγάλη Παρασκευή και τον καθολικό επιτάφιο, μας θυμίζει τα εξής: «Παλιότερα, ο επιτάφιος των καθολικών λιτατενευόταν πολύ νωρίς μέσα στην ημέρα, και όχι μέσα από την πλατεία. Πλέον, η λιτανεία γίνεται μέσα στην πλατεία και μία ώρα πριν από την έλευση των ορθόδοξων επιταφίων».
Πάντρεμα πολιτισμών
Μαθαίνοντας πως ο καθολικός επιτάφιος (ο οποίος έχει μορφή κουβουκλίου, όπως τον ξέρουμε στην ορθόδοξη Μεγάλη Παρασκευή) είναι μια ελληνική πρωτοτυπία, καταλαβαίνουμε πως η καθολική κοινότητα της χώρας επηρεάζεται στις τελετές της από την Ορθόδοξη Εκκλησία. Το σίγουρο είναι πως, κοιτώντας το αγαλματίδιο του Ιησού μέσα στον επιτάφιο που περιφέρεται στα σοκάκια της Ανω Σύρας, βλέπει κανείς ένα ακόμη, απόλυτα «συριανό» πάντρεμα πολιτισμών.
Τα τελευταία περίπου 20 χρόνια, όμως, συμβαίνει στην Ερμούπολη και μια άλλη λιτανεία επιταφίου, που λαμβάνει χώρα υπό το φως του ήλιου. Επειτα από πρωτοβουλία του μητροπολίτη Σύρου Δωροθέου Β΄, επιτάφιος περιφέρεται το μεσημέρι της Μεγάλης Παρασκευής και στο κοιμητήριο του Αγίου Γεωργίου, εκεί όπου, δίπλα στα μνήματα των απλών Συριανών, υπάρχουν και τα εντυπωσιακά μαρμάρινα μαυσωλεία των επιφανών οικογενειών, χαρακτηρισμένα το 1990 από το υπουργείο Πολιτισμού ιστορικά διατηρητέα μνημεία.
Οπως μας πληροφορεί η αντιδήμαρχος πολιτισμού του Δήμου Σύρου-Ερμούπολης, Αλίκη Λεονταρίτη, «το κοιμητήριο του Αγίου Γεωργίου εντάχθηκε το 2018 στην Ενωση Σημαντικών Κοιμητηρίων του Συμβουλίου της Ευρώπης (ASCE) ενώ τώρα ολοκληρώνονται οι διαδικασίες για να διεκδικήσει μια θέση στην “Ευρωπαϊκή Διαδρομή των Κοιμητηρίων”». Ο χρόνος τα έχει τιμωρήσει με φθορές, αλλά η αντιδήμαρχος μας ενημερώνει πως αναμένεται πολύ σύντομα να είναι έτοιμα τα τεύχη δημοπράτησης ώστε να ξεκινήσει διαγωνισμός και, εντέλει, διαδικασίες αποκατάστασης περί το τέλος του έτους. Αυτά τα μαρμάρινα μνημεία υψηλής τέχνης βρίσκονται σε αρμονία με την πόλη στην οποία ανήκουν, και συνιστούν υπαίθριο μουσείο και ταιριαστό σκηνικό για μια ημερήσια περιφορά επιταφίου, που, «επειδή γίνεται δίπλα στα μνήματα, σ’ ένα μέρος όπου όλοι μας έχουμε δικούς μας ανθρώπους, είναι σαν να επικοινωνούμε μαζί τους. Είναι μια μεταφυσική εμπειρία που γίνεται ακόμα πιο απόκοσμη και παράξενη, επειδή μπορεί να έχει λιακάδα αλλά εσύ να θρηνείς», μας λέει η Ειρήνη Δράκου. Θυμίζοντάς μας τις αρχέγονες καταβολές των θρησκευτικών εθίμων στη φύση και τους κύκλους της, συμπληρώνει: «Ετσι είναι το Πάσχα, έχει πάντα κάτι το αντιφατικά συγκινητικό. Ισως είναι επειδή φεύγει ο χειμώνας και έρχεται η άνοιξη, επειδή μεγαλώνουν οι μέρες και βγαίνουμε από το σκοτάδι».