Αν ο πληθυσμός της πυκνοκατοικημένης Αθήνας σήμερα υπολογίζεται περίπου στα 4 εκατ., στην αρχαιότητα την Αττική κατοικούσαν όλοι κι όλοι 300-400 χιλιάδες άνθρωποι. Το άστυ είχε αναπτυχθεί στην πεδιάδα γύρω από την Ακρόπολη, που ήταν το σύμβολο της πόλης, όμως η βοή προερχόταν από την Αγορά, μια μεγάλη ζωηρή πλατεία με δημόσια οικοδομήματα και ιερά, εμπορική δραστηριότητα. Ηταν η έδρα της πολιτικής και κοινωνικής ζωής των αρχαίων. Στην άλλη πλευρά της Ακρόπολης λειτουργούσε το θέατρο του Διονύσου, όπου χιλιάδες Αθηναίοι έφταναν από νωρίς το πρωί για να δουν τραγωδίες και κωμωδίες, που παίζονταν όλη την ημέρα. Το Ωδείο του Περικλή ήταν για συναυλίες και μουσικούς διαγωνισμούς της γιορτής των Παναθηναίων.
Ενα τετράγωνο κτίριο με πυραμοειδή στέγη, η οποία στηριζόταν σε ξύλινους κίονες – τα κατάρτια των κατεστραμμένων περσικών πλοίων μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Φιλοξενούσε 5.000 ακροατές – το πρώτο Μέγαρο Μουσικής. Οταν ερειπώθηκε, 600 χρόνια αργότερα, χτίστηκε το Ηρώδειο. Ηταν στεγασμένο και είχε πρωτοποριακή τεχνολογία.
Βράχος που έγινε φρούριο και έδρα των ηγεμόνων της περιοχής ήταν η Ακρόπολη. Από τον 8ο αι. π.Χ., όταν δημιουργείται η πόλη κράτος των Αθηνών, αναδεικνύεται σε κεντρικό ιερό όλης της Αττικής. Χτίζονται ναοί για τη λατρεία της Αθηνάς και άλλων θεών, στολίζονται με γλυπτά που σήμερα θαυμάζουμε στο Μουσείο της Ακρόπολης. Εκεί μαγευόμαστε και με τις Κόρες που βρέθηκαν στον Ιερό Βράχο. Αγάλματα νεαρών γυναικών που ακριβοπλήρωναν οι γονείς και αφιέρωναν στη θεά για να προστατεύει τα παιδιά τους. Ο γλύπτης που αναλάμβανε την παραγγελία έβλεπε στην αρχή το κορίτσι, δημιουργούσε πήλινο ή γύψινο πρόπλασμα, το αντέγραφε και το σκάλιζε σε λευκό μάρμαρο στο οποίο χρωμάτιζε ρούχα, μαλλιά, χείλη, μάτια.
Είναι μερικές μόνο από τις ιστορίες του βιβλίου «Η ιστορία της Ακρόπολης – Εκεί όπου οι άνθρωποι συναντούσαν τους θεούς», του Πάνου Βαλαβάνη (εκδόσεις Καπόν). Θα μπορούσε κανείς να το θεωρήσει συνέχεια του οδηγού που έγραψε το 2013 με τίτλο «Η Ακρόπολη μέσα από το μουσείο της», κερδίζοντας το κοινό με τον εύληπτο τρόπο που εξήγησε πώς και γιατί κατασκευάστηκαν τα μνημεία της Ακρόπολης και όσα θαυμάζουμε στο μουσείο της. Αλλά και αποκαλύπτει τις πολιτικές σκοπιμότητες της εποχής για τη δημιουργία ενός μνημείου που θα λειτουργούσε ως μέσο προβολής της εθνικής ιδεολογίας.
Από τότε ξεκίνησαν οι συζητήσεις της Ραχήλ και του Μωυσή Καπόν με τον αρχαιολόγο και καθηγητή κλασικής αρχαιολογίας στο ΕΚΠΑ για την ανάγκη μιας ανάλογης έκδοσης για τα παιδιά. Εντέλει αυτή η «ανάλαφρη έκδοση», όπως τη χαρακτηρίζει ο συγγραφέας, δεν απευθύνεται μόνο στο νεανικό κοινό. Μαζί με την έξυπνη εικονογράφηση του Κώστα Θεοχάρη, ντιζάινερ, καλλιτέχνη και τυπογράφου, ανακαλύπτουμε τα μυστικά των μνημείων και των έργων τέχνης, φανταζόμαστε τους ανθρώπους που τα δημιούργησαν, τον αρχιτέκτονα, τον γλύπτη αλλά και τους δούλους που εργάστηκαν σ’ αυτά.
«Επιλέξαμε τη μορφή του διαλόγου και τις σχεδιαστικές αναπαραστάσεις που βοηθούν τους αναγνώστες, όχι μόνο να φανταστούν τα μνημεία αλλά και τους ανθρώπους σ’ αυτά», λέει στην «Κ» ο Πάνος Βαλαβάνης, προσκαλώντας μας να ακολουθήσουμε το ταξίδι με οδηγό έναν απόμαχο αρχαιολόγο και έναν 12χρονο φιλομαθή ανιψιό που τον τρελαίνει στις ερωτήσεις.
«Είναι μια μακρά εμπειρία που έχω από τα παιδιά και τους μαθητές. Με τις ξεναγήσεις που είχα κάνει ο ίδιος, αλλά και με το γεγονός ότι επειδή ζούμε πολύ μέσα στα μουσεία, οσφραινόμαστε τις συμπεριφορές των σχολείων που συμμετέχουν σε εκπαιδευτικά προγράμματα. Ετσι δημιουργήθηκε ο φανταστικός ανιψιός και ο απόμαχος αρχαιολόγος που είμαι εγώ, αφού έχω πια συνταξιοδοτηθεί».
Ολος ο Παρθενώνας είχε 108 κίονες. Εκεί μέσα στεγαζόταν και το δημόσιο θησαυροφυλάκιο, σαν να λέμε η κεντρική τράπεζα.
Οι ιστορίες που ξετυλίγονται στο βιβλίο είναι άγνωστες και γνωστές. Λεπτομέρειες για παράδειγμα για το μεγάλο οικοδομικό πρόγραμμα που σχεδίασε ο Περικλής και η ομάδα του. Για να πείσει τους πολίτες που πήγαν στην Πνύκα, έβαλε όλη του τη ρητορική δεινότητα, λέγοντάς τους ότι σ’ αυτό το μεγάλο δημόσιο έργο θα έβρισκαν δουλειά σε μια περίοδο μεγάλης ανεργίας. Οτι η πόλη θα ομόρφαινε κι αυτοί θα ένιωθαν υπερήφανοι. Κατασκευάστηκαν ο Παρθενώνας, τα Προπύλαια, το Ερέχθειο, ο ναός της Αθηνάς Νίκης… Σε σημερινές τιμές κόστισαν πάνω από ένα δισεκατομμύριο ευρώ αυτά τα έργα και τα χρήματα προήλθαν από τα περσικά λάφυρα και τα έσοδα του ιερού. Ολος ο Παρθενώνας είχε 108 κίονες! Εκεί μέσα στεγαζόταν και το δημόσιο θησαυροφυλάκιο, σαν να λέμε η κεντρική τράπεζα.
Ο Πάνος Βαλαβάνης γνωρίζει καλά την τέχνη της αφήγησης. Πώς μπορούμε να γοητεύσουμε τα παιδιά; «Εχουμε μείνει ακόμη σε παλαιούς τρόπους, ενώ τα παιδιά πλέον με τη βοήθεια του Διαδικτύου μπορούν να προσεγγίσουν τα πράγματα με εντελώς διαφορετικό τρόπο. Επιπλέον έχουμε τον ανταγωνισμό των βιντεοπαιχνιδιών που μας αναγκάζουν να βρούμε ή να επινοήσουμε άλλους τρόπους για να μπορέσουμε να τα προσελκύσουμε», απαντά ο ομότιμος καθηγητής της Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και προσθέτει ότι τα αρχαία θα ασκούν πάντοτε μια γοητεία.
Οι δυσκολίες της συγγραφής
Πόσο δύσκολο είναι να μεταγραφεί ένα επιστημονικό βιβλίο για την Ακρόπολη που να μπορεί να διαβαστεί από παιδιά και μεγαλύτερους; «Δεν είναι εύκολο, ειδικά για όσους δεν είμαστε προικισμένοι λογοτέχνες ή επαγγελματίες συγγραφείς για παιδιά. Το κείμενο αυτού του βιβλίου γράφτηκε τρεις-τέσσερις φορές από την αρχή, με την έννοια ότι και εγώ ο ίδιος το έδειξα στα παιδιά μου, σε φίλους, δασκάλους, συγγενείς και σε κάθε νέα γραφή προσπαθούσα να ελαφρύνω ό,τι θεωρούσα δυσνόητο. Ετσι φτάσαμε σε ένα σημείο όπου διατηρείται ο επιστημονικός λόγος χωρίς να είναι απωθητικός». Η συγγραφή του κράτησε πάνω από δύο χρόνια. Και όπως τονίζει, «δεν είναι τόσο παιδικό που να απευθύνεται αποκλειστικά στα παιδιά, αλλά ούτε τόσο σοβαρό που να απευθύνεται μόνο στους μεγάλους».
Από την εμπειρία του στη διδασκαλία, διαβεβαιώνει ότι η Ακρόπολη και τα μνημεία της εξακολουθούν να συγκινούν. «Αν πρόκειται για μαθητές πρότυπων σχολείων, όλα αυτά λειτουργούν περισσότερο. Στο μέσο δημόσιο σχολείο ή σε σχολεία με παιδιά από διάφορες περιοχές του κόσμου, με προβλήματα προσαρμογής, εκεί απαιτείται μεγάλος κόπος, θάρρος και έμπνευση», λέει ο Π. Βαλαβάνης.
Οι αξίες της εποχής που φτιάχτηκαν τα μνημεία συνδέονται και με τις προκλήσεις της εποχής. Το όραμα του Περικλή και των συνεργατών του ήταν η ανάδειξη της Αθήνας σε ηγέτιδα πόλη όλου του ελληνικού κόσμου. Και τα έργα αυτά, εντέλει, ξεπέρασαν χρόνο και εποχές και έγιναν σταθμοί στην ιστορία του πολιτισμού. Ακριβές αντίγραφο του Παρθενώνα χτίστηκε στο Νάσβιλ του Τενεσί στις ΗΠΑ από το 1921 έως το 1931 και το 1990 δημιούργησαν στο εσωτερικό του ακριβές αντίγραφο του χρυσελεφάντινου αγάλματος της Αθηνάς. Το βιβλίο είναι αφορμή για μια συζήτηση περί αρχαίας και σύγχρονης πόλης. «Τα μνημεία της Ακρόπολης δεν φτιάχτηκαν για έναν ηγεμόνα, αλλά για ολόκληρο τον λαό και αυτό κάτι σημαίνει, ακόμη και για την εποχή μας», λέει ο καταξιωμένος αρχαιολόγος και συγγραφέας. Μιλώντας για το σήμερα, παρατηρεί ότι οι σύγχρονες κατασκευές είναι παραγγελίες συγκεκριμένων εταιρειών και μπορούν να τις χαρούν αυτοί που έχουν τα ανάλογα χρήματα.
«Ομως, αν είναι ένα σχέδιο της Ζάχα Χαντίντ με τις χαρακτηριστικές καμπύλες ή του Φρανκ Οουεν Γκέρι, είναι και για μας κτήμα. Η απόλαυση που εισπράττουμε ως θεατές ή ως χρήστες, έστω εμμέσως, είναι και αυτό μια μεγάλη κατάκτηση της αρχιτεκτονικής. Από μια εποχή και πέρα, τα μεγάλα έργα της τέχνης μπορούν να γίνουν κτήμα όλων των λαών κι αυτό είναι μεγάλη δημοκρατική κατάκτηση».
Το νέο βιβλίο που ετοιμάζει ο Π. Βαλαβάνης θα είναι αφιερωμένο στα σκυλιά στην αρχαιότητα. Την αφορμή έδωσε μια σκυλίτσα πριν από δύο χρόνια. «Μας ήρθε στο Γαλαξίδι και έκανε οκτώ κουτάβια που τα δώσαμε. Μας έμεινε ο τελευταίος που ήταν ημιθανής, τον οποίο και κρατήσαμε. Ετσι προέκυψε η ιδέα του νέου βιβλίου που έχει πολύ ωραίες ιστορίες και θα καλύψει ένα κενό στην ελληνική βιβλιογραφία».