Δύο γυναίκες διαφορετικής ηλικίας στέκονται η μία μπροστά από την άλλη, ανήκουν σε άλλες γενιές, αλλά και όλη η σύνθεση αυτής της εικόνας, με τη σέπια αισθητική που έχει, μοιάζει να προέρχεται από το παρελθόν. Κι όμως, είναι μια εικόνα φτιαγμένη με τρόπο που προέρχεται από το παρόν και, κυρίως, το μέλλον. Μια εικόνα που παράχθηκε με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης.
Δεν είναι δύσκολο να ξεγελάσει κάποιον η τεχνητή νοημοσύνη παράγοντας κάτι που μοιάζει ανθρώπινο, αλλά, όπως φαίνεται, μπορεί να ξεγελάσει μέχρι και τους «ειδικούς». Αυτό συνέβη πριν από λίγες ημέρες στον ακριβοθώρητο διαγωνισμό φωτογραφίας «Sony World Photography Awards». Η προαναφερθείσα εικόνα με τίτλο «Pseudomnesia: The Electrician» ήταν η συμμετοχή του Γερμανού καλλιτέχνη Μπόρις Ελνταγκσεν, η οποία κατάφερε να κερδίσει στην ελεύθερη κατηγορία των βραβείων.
Μια ιστορική στιγμή, μιας και αυτή είναι η πρώτη φορά που ΑΙ παράγωγο κερδίζει μια τέτοια διάκριση. Ο Μπόρις Ελνταγκσεν αρνήθηκε, όμως, να παραλάβει το βραβείο. Ο λόγος που συμμετείχε στον διαγωνισμό, εξάλλου, ήταν άλλος. Ηθελε από τη μία να…. τεστάρει τον ίδιο τον θεσμό, αν θα γίνει αντιληπτό πως αυτή η εικόνα δεν είναι φωτογραφία, με την πατροπαράδοτη έννοια. Το κατάφερε -παρόλο που, ακόμα και ένα ανειδίκευτο μάτι μπορεί να διακρίνει πως «κάτι πάει λάθος» σε αυτή την εικόνα, ειδικά παρατηρώντας τα χέρια σε αυτήν.
Κι έπειτα, ο καλλιτέχνης με αυτή του την κίνηση – δήλωση ήθελε να υπογραμμίσει πως «το ΑΙ δεν είναι φωτογραφία» κι έτσι να ανοίξει περαιτέρω μια συζήτηση που, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, ανοίγει όλο και συχνότερα τελευταία: ποια είναι η θέση της τεχνητής νοημοσύνης και πώς πρέπει, με την έλευση αυτής, να επαναδιαπραγματευτούμε τα έως τώρα δεδομένα.
«Για αρχή, θεωρώ πολύ σημαντικό να βρούμε έναν νέο όρο. Η δική μου πρόταση είναι να ονομαστεί το νέο αυτό πεδίο “promptography”» λέει ο Μπόρις Ελνταγκσεν στην «Κ» αναφορικά με το πάντρεμα φωτογραφίας και ΑΙ. Οπως εξηγεί, είναι ένας όρος που επινόησε ο Περουβιανός φωτογράφος Κρίστιαν Βίντσες, με το πρώτο συνθετικό να προέρχεται από την αγγλική λέξη «prompts», «βοηθήματα» σε ελεύθερη απόδοση. «Η φωτογραφία έχει να κάνει με το φως και τώρα θα έχει να κάνει και με βοηθήματα. Νομίζω είναι ένας πολύ καλός όρος. Αν υπάρξει αυτός ο διαχωρισμός και δείχνεις πως έχει παραχθεί το αποτέλεσμα, μετά μπορούμε να πάμε παρακάτω», υποστηρίζει ο Ελνταγκσεν.
Αυτό που θέλει να τονίσει ο καλλιτέχνης είναι πως με τους νέους αυτούς όρους που έρχονται να προστεθούν στο παιχνίδι δεν μιλάμε πλέον για φωτογραφία, αλλά για μια νέα μορφή οπτικής «υβριδικής» τέχνης: «Χρειάζεται να σκεφτούμε πού θέλουμε να κινηθούμε από εδώ και πέρα, τη σχέση της φωτογραφίας με τις ρίζες της».
Για να μην υπάρχουν παρεξηγήσεις, μόνο θετικά βλέπει ο ίδιος την ανάδειξη του νέου αυτού πεδίου. «Θεωρώ ότι η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να γίνει ένα εξαιρετικό καλλιτεχνικό εργαλείο. Λατρεύω να δουλεύω με τη φωτογραφία, αλλά και με την ΑΙ, από καλλιτεχνική άποψη, θεωρώ και τα δύο ίσα», λέει.
Μπορεί να μοιάζει με μια πρώτη ματιά πως κύριο μέλημα του Μπόρις Ελνταγκσεν είναι να περάσει πρωτίστως μηνύματα μέσα από την τέχνη του κι έπειτα να παράξει ένα συγκεκριμένο αισθητικό αποτέλεσμα. Στην πραγματικότητα, βέβαια, δεν τον ενδιαφέρει ιδιαίτερα τίποτα από τα δύο. Αυτό που τον νοιάζει είναι να δώσει «μια ώθηση για να δει ο καθένας μια δική του αντανάκλαση». Αλλωστε η κύρια ερώτηση που ένας θεατής πρέπει να κάνει κάθε φορά που βρίσκεται απέναντι σε ένα έργο τέχνης, είναι «Τι επίδραση έχει πάνω μου;». Δηλαδή, να εξετάσει τις μνήμες, τις σκέψεις και τα συναισθήματα που αναδύονται με αυτό το έναυσμα.
Από τη μία ΑΙ φωτογραφίες «ξεγελούν» και κερδίζουν διαγωνισμούς, από την άλλη δεν περνάει πλέον μέρα που να μη δούμε κάπου να αναφέρεται το Chat GPT. Η τεχνητή νοημοσύνη διεκδικεί μια θέση στη ζωή μας οπωσδήποτε ορμητικά, ενίοτε και απειλητικά. Ζητώ από τον Μπόρις Ελνταγκσεν να κάνει μία πρόβλεψη, αλλά δεν του είναι εύκολο. Βλέπει την τεχνητή νοημοσύνη λίγο-πολύ σαν έναν καθρέφτη μας, «είναι μια άλλη μορφή συλλογικού ασυνείδητου, προσπαθεί να βρει τι ενώνει τον άνθρωπο με τον χρόνο και τον πολιτισμό σε ένα ψυχολογικό επίπεδο».
Κάποτε, ο Φρίντριχ Νίτσε διατεινόταν πως η αισθητική μετατρέπεται στη νέα ηθική. Ο Ελνταγκσεν δεν πολυσυμφωνεί, παραδόξως, με αυτό. Θεωρεί, παρ’ όλα αυτά, πως οδεύουμε προς ένα σημείο της ιστορίας που πρέπει να επαναδιαπραγματευτούμε τι σημαίνει αλήθεια. «Οπωσδήποτε», λέει, χωρίς δεύτερη σκέψη.