«Ο Καβάφης στην Ιταλία είναι φαινόμενο». Τα λόγια του Χρήστου Μπιντούδη, καθηγητή του Τμήματος Ευρωπαϊκών, Αμερικανικών και Διαπολιτισμικών Σπουδών και διευθυντή του Εργαστηρίου Νεοελληνικών Σπουδών «Μυρσίνη Ζορμπά» του Πανεπιστημίου της Ρώμης Sapienza, αρκούν για να ξεκινήσει μια μεγάλη κουβέντα για τον σπουδαίο Αλεξανδρινό, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 90 ετών από τον θάνατό του.
Και πράγματι μοιάζει να αποτελεί φαινόμενο. Από το 1935 μέχρι σήμερα, έχουν υπάρξει περί τις 10 μεταφράσεις του έργου του, το ιταλικό κοινό τον διαβάζει ανελλιπώς, για τους επιστήμονες φιλολόγους είναι ποιητικό ορόσημο, για τους Ιταλούς ποιητές είναι σημείο αναφοράς. Εξάλλου, όπως μας λέει ο Χρήστος Μπιντούδης, είναι δύσκολο να βρεθεί γλώσσα στην οποία ο μεγάλος Αλεξανδρινός δεν έχει μεταφραστεί.
«Ο Καβάφης πουλάει. Μπορεί όλα να καταρρεύσουν, αλλά εκείνος θα μείνει». Αυτή η φράση, κατά τον Χρήστο Μπιντούδη, ανήκει στην ποιήτρια, φιλόλογο και επικεφαλής των ομώνυμων εκδόσεων, Ελίζα Ντοντσέλι, όταν ρωτήθηκε από τον καθηγητή για ποιον λόγο εκδίδει έναν «νέο» Καβάφη, όταν είχε κυκλοφορήσει η ιταλική μετάφραση του συνόλου του ποιητικού έργου του (αναγνωρισμένα ποιήματα και μη) διά χειρός της ακάματης αποστόλου των νεοελληνικών γραμμάτων στην Ιταλία, Πάολα Μαρία Μινούτσι.
Οι μεταφράσεις και οι… διαφημίσεις
«Τον Καβάφη μπορεί να τον ακούσεις σε κάποια ιταλική τηλεοπτική διαφήμιση, σε μια ραδιοφωνική εκπομπή», μας αιφνιδιάζει η σπουδαία νεοελληνίστρια Μινούτσι, που έχει πολιτογραφηθεί επισήμως Ελληνίδα. «Περισσότερο ακούγονται το “Περιμένοντας τους βαρβάρους” και η “Ιθάκη” φυσικά. Βέβαια, μεταφράζεται στην Ιταλία από το 1935, μόλις δύο χρόνια μετά τον θάνατό του. Οι μεταφραστές και οι νεοελληνιστές ασχολούνται μαζί του διαρκώς. Ειδικά τα χρόνια του ’60 είχαν κυκλοφορήσει δύο βιβλία από μεγάλους εκδότες. Το ένα, με όλα τα αναγνωρισμένα ποιήματα, από τον Φιλίπο Μαρία Ποντάνι· το άλλο, με 55 ποιήματα, που αργότερα έγιναν 75, από τη Μαργαρίτα Δαλμάτη και τον Νέλο Ρόζι. Αλλοι γνωστοί μεταφραστές του καβαφικού έργου είναι ο Νίκολα Κροκέτι, ενώ το 2021, αμέσως μετά τη δική μου μετάφραση, κυκλοφόρησε η μετάφραση ποιημάτων και πεζών, σε μία έκδοση, μεταφρασμένα από τους Ρενάτα Λαβανίνι και Κριστιάνο Λουτσιάνι αντιστοίχως. Οσοι δούλευαν πάνω στο έργο του έκαναν λόγο για το πόσο σύγχρονος είναι, πόσο μιλάει για το παρόν μας. Ακόμα και σήμερα, το 2023, διαβάζεται ως ποιητής τού τώρα», επισημαίνει η ίδια.
«Και πάει πέρα από τη λογοτεχνία», συμπληρώνει ο Χρήστος Μπιντούδης. «Ζωγράφοι, γλύπτες, φωτογράφοι στην Ιταλία επηρεάζονται και “μιλούν” για το έργο του. Εως τα τέλη του 20ού αιώνα, μάλιστα, ο Καβάφης διαβαζόταν ως ένας μεγάλος λογοτέχνης. Στον 21ο αιώνα περνάει πλέον στην Ιταλία σε άλλο στάδιο η ανάγνωση και η μελέτη του έργου του».
Οι πολλοί… Καβάφηδες
«Υπάρχουν πολλοί… Καβάφηδες», μας λέει ο Χρήστος Μπιντούδης, με αφορμή μία εκδήλωση, την ερχόμενη Πέμπτη, στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ρώμης, που διοργανώνει το Εργαστήριο Νεοελληνικών Σπουδών «Μυρσίνη Ζορμπά» που διευθύνει. Τον πολυεπίπεδο ποιητή του κόσμου θα αποπειραθεί να αποδώσει η μεθαυριανή ανάγνωση του έργου του σε 21 διαφορετικές γλώσσες.
«Είναι ιστορικός, είναι της διασποράς, είναι εθνικός. Είναι ο ποιητής της συμπερίληψης και με γνώμονα αυτό χτίσαμε τη συγκεκριμένη εκδήλωση», αναφέρει στην «Κ» ο Χρήστος Μπιντούδης. «Συγκεράζει ιστορικές εποχές και ιστορικά πρόσωπα από τη μυθολογία και την αρχαιότητα ως τις μέρες του. Ξεπερνάει τα εθνικά “στεγανά”».
Σε αυτό συνηγορεί και η Πάολα Μαρία Μινούτσι. «Η αρχαία ιστορία και η μυθολογία που χρησιμοποιεί στα ποιήματά του είναι παγκόσμιες και ο ίδιος ήταν εξαρχής παγκόσμιος λόγω θεματικής αλλά και καταγωγής: Ελλάδα, Αίγυπτος, Τουρκία, Αγγλία», σημειώνει η ίδια στη συνομιλία που είχαμε μαζί της.
«Ειδικά για την Ιταλία, συνέβαλε η Αλεξάνδρεια, όπου ήταν ένας τόπος που είχαν συναντηθεί μαζί του οι Ιταλοί ποιητές Τζουζέπε Ουνγκαρέτι, Φιλίπο Μαρινέτι, Ενρίκο Πέα. Εξ ου και κατέστη “κοινό κτήμα” για τους Ιταλούς και όχι μόνον για τους ειδικούς αναγνώστες και μελετητές», αναφέρει η Πάολα Μαρία Μινούτσι.
Κρυφός, κρυμμένος, μουσικός
Το ερώτημα επανέρχεται: γιατί όλα αυτά; «Κι εγώ έχω αναρωτηθεί πολλές φορές», λέει η Πάολα Μαρία Μινούτσι. «Κατέληξα στο ότι ο Καβάφης άγγιξε το βάθος της ανθρωπότητας. Δεν μίλησε για τον έρωτα, ούτε για την ιστορία – μίλησε για τα αισθήματα και τα συναισθήματα πίσω από αυτά. Ηταν ερωτικός στα ιστορικά του ποιήματα και ιστορικός στα ερωτικά του. Και δεν ήταν ερμητικός. Είναι αυτό που κρύβεται πίσω από την ιστορία και τον έρωτα. Εξάλλου, το “κρυφό” και το “κρυμμένο” είναι λέξεις που χρησιμοποιεί και ο ίδιος πολύ. Λέει κάπου, μάλιστα, κατά σύμπτωση στα “Κρυμμένα ποιήματα”, ότι πρέπει να τον αποκαλύψει ο αναγνώστης, για να τον γνωρίσει πίσω από τις λέξεις».
Η κορυφαία νεοελληνίστρια λέει στην «Κ» ότι, μεταφράζοντας, αυτό που της δημιούργησε τα περισσότερα εμπόδια ήταν η γλώσσα του. «Πρόκειται για μεικτή γλώσσα, πάει από το λαϊκό –το δημοτικό θα έλεγε κανείς– στο κομψό. Κι εγώ αυτές τις λαϊκές και κομψές λέξεις προσπάθησα να βρω μεταφράζοντας, αλλά υπάρχουν και άλλα επίπεδα στη γλώσσα του που σχεδόν… δεν μεταφράζονται. Ωστόσο, αυτό στο οποίο είχα δώσει βάση είναι πως είναι ένας διαχρονικά σύγχρονος ποιητής και ως τέτοιον τον μετέφρασα. Το δεύτερο επίπεδο της δυσκολίας ήταν ο ρυθμός του. Μοιάζει με πεζογραφικό ποιητή, αλλά είναι μουσικός – κάτι πάλι κρυμμένο στα ποιήματά του. Ο κώδικας και τα επίπεδα της γλώσσας του είναι πάμπολλα. Παραμένει όμως ένας σύγχρονος ποιητής και αυτό με ενδιέφερε μεταφραστικά».
Καβάφης σε 21 γλώσσες
Την ερχόμενη Πέμπτη, με αφορμή τη συμπλήρωση ενενήντα χρόνων από τον θάνατο του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη, θα ακουστούν 33 ποιήματά του σε 21 γλώσσες στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ρώμης.
Στα ελληνικά, την ανάγνωση θα κάνουν η ηθοποιός και σκηνοθέτις Τατιάνα Λύγαρη, ενώ στα ιταλικά οι ποιητές Ελιο Πέκορα και Μάρκο Κόρσι, η ποιήτρια και εκδότρια του Καβάφη στην Ιταλία Ελίζα Ντοντσέλι, καθώς και η Πάολα Μαρία Μινούτσι.
Στις υπόλοιπες 19 γλώσσες, τα ποιήματα θα διαβάσουν δάσκαλοι ξένων γλωσσών του Πανεπιστημίου Sapienza και μεταπτυχιακοί και διδακτορικοί ερευνητές, που αποτελούν φυσικούς ομιλητές κάθε γλώσσας. «Θέλαμε, συμβολικά, να αναφερθούμε στον συμπεριληπτικό Καβάφη, ξεπερνώντας την αυστηρή πανεπιστημιακή ιεραρχία και να συμπεριλάβουμε ευρεία ομάδα αναγνωστών».
Σκοπός της ποιητικής αυτής συνάντησης, όπως λένε οι ίδιοι οι διοργανωτές, είναι, μεταξύ άλλων, να αναδειχθεί ο πλουραλισμός της καβαφικής ποίησης που πηγάζει μέσα από το έργο της μετάφρασης· να παρουσιαστεί η δημιουργικότητα που προέκυψε από τη συνάντηση του Καβάφη με άλλες γλώσσες, κοινωνίες, πολιτισμούς και χώρες. Τα ποιήματα που θα αναγνωστούν καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα της ποίησής του: τέχνη, πόλις, μελαγχολία, ιστορία, εμπειρίες, σώμα, συμπερίληψη.
Την εκδήλωση, μάλιστα, συνοδεύει η έκδοση ενός τομιδίου με τίτλο «Kavafis attraverso le parole degli altri» (Bulzonieditore, 2023), που περιλαμβάνει τα 33 καβαφικά ποιήματα στις 21 γλώσσες, που θα διαβαστούν στην εκδήλωση, καθώς και τρία πρωτότυπα σύντομα κείμενα για τον Καβάφη και το έργο του, τα οποία υπογράφουν οι Ελιο Πέκορα, Μάρκο Κόρσι και Πάολα Μαρία Μινούτσι.
Ξεπερνώντας τα εθνικά «στεγανά»… φιλολογικά
Το Τμήμα Ευρωπαϊκών, Αμερικανικών και Διαπολιτισμικών Σπουδών και το Εργαστήριο Νεοελληνικών Σπουδών «Μυρσίνη Ζορμπά» του Πανεπιστημίου της Ρώμης Sapienza είναι ένα τμήμα που προωθεί τον διάλογο μεταξύ των 24 διαφορετικών φιλολογιών που προσφέρει στα προγράμματα σπουδών του. «Οπως και ο Καβάφης, είναι ένα συμπεριληπτικό τμήμα, διαπολιτισμικό, που ερευνά τις κοινές γραμμές των πολιτισμών, τις κοινές τους προσπάθειες, σε μια προσπάθεια κατανόησης των διαφορετικών πολιτισμών», λέει ο Χρήστος Μπιντούδης.
«Επιδιώκουμε να ξεπεράσουμε τα εθνικά “στεγανά”, αν μπορώ να το πω έτσι», επισημαίνει ο νεοελληνιστής. «Είμαστε σε μια μεταβατική στιγμή και στη Νεοελληνική Φιλολογία, αναζητούμε τις νέες ματιές στην επιστήμη μας, στην κατανόηση του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού», λέει ο ίδιος. «Ηδη, μάλιστα, από τη δεκαετία του ’80, η Μυρσίνη Ζορμπά, προς τιμήν της οποίας έχουμε ονομάσει το εργαστήριό μας, είχε μιλήσει για τη διαπολιτισμικότητα της λογοτεχνίας».
Πράγματι, φαίνεται ότι η φιλολογική επιστήμη, εδώ και αρκετά χρόνια, πορεύεται έξω από τη λεγόμενη –σχηματικά– ενδοκειμενική ανάγνωση. «Η λογοτεχνία σήμερα διεθνώς ξεπερνάει το αυστηρά λογοτεχνικό κομμάτι και επεκτείνεται στο ευρύτερο πολιτισμικό πεδίο. Και αυτό το βλέπουμε και στη νεοελληνική λογοτεχνία. Παρότι είναι λογοτεχνία που προέρχεται από μία “μικρή” χώρα, αν μου επιτρέπετε, είναι πλουσιότατη, υψηλότατου επιπέδου –και δεν μιλώ μόνο για τα Νομπέλ–, έχει απήχηση στο εξωτερικό. Πάρτε για παράδειγμα την Ιταλία, την Αγγλία και ώς έναν βαθμό τη Γερμανία».
Ο Χρήστος Μπιντούδης τονίζει επίσης και ένα επιπλέον ζήτημα. «Συχνά οι νεοελληνιστές φιλόλογοι δυσκολεύονται να “ανοίξουν” στον υπόλοιπο κόσμο, να εγκαταλείψουν θέσεις αναζητώντας νέους ορίζοντες στην ερμηνεία και τη μελέτη. Από την άλλη, αυτό είναι και ζήτημα, ιδίως της μεταπολεμικής πεζογραφίας στην Ελλάδα, η οποία μοιάζει δύσκολο να ξεπεράσει το μετεμφυλιακό πρότυπο».
