«This is the place gentlemen!» («Ιδού ο τόπος κύριοι!»). Ο Γιώργος Σεφέρης επαναλαμβάνει τον στίχο αρκετές φορές στο ποίημα «Ο Στράτης Θαλασσινός στη Νεκρή Θάλασσα» που γράφει στις αρχές Ιουλίου του 1942, ενώ βρίσκεται εξορία στην Εγγύς Ανατολή, μιλώντας για την προσφυγιά, τον ξεριζωμό, την ερήμωση της ανθρωπότητας. Οπως ο ίδιος είχε αποκαλύψει, είχε δει τη φράση αυτή γραμμένη σε ένα χαρτί σε ένα μοναστήρι στην Ιερουσαλήμ και ήταν «κοτρονιά στο κεφάλι». Δεν ήταν κάτι που θα περίμενε να διαβάσει σε έναν τέτοιο χώρο – του θύμιζε την αναγγελία στις εγγλέζικες παμπ για τον τελευταίο γύρο παραγγελιών. «Ητανε συνάμα σαν ένα σύμβολο της αξεδιάλυτης σύγχυσης που ζούμε τώρα, σε τόνο πολύ χοντρής φάρσας». Γράφοντας τον στίχο στα αγγλικά στο ποίημά του, υπογράμμιζε ακόμα πιο έντονα την αίσθηση της ξενιτιάς.
Αυτή η φράση σήμερα «αντηχεί», βουβά, στον κάτω όροφο του Goethe-Institut Athen. Η εικαστικός Μαρία Τσάγκαρη στην ομώνυμη εγκατάσταση την έχει σχηματίσει χρησιμοποιώντας σκουρόχρωμα ανθρώπινα μαλλιά – από μακριά θυμίζουν μελάνι που έχει «τρέξει». Από το 2017 η Τσάγκαρη μελετά τις τελετουργικές διαδικασίες που αφορούν την κοπή μαλλιών από την αρχαιότητα έως σήμερα, καθώς και το νόμιμο αλλά και το παράνομο εμπόριο μαλλιών. Οπως η ίδια η δημιουργός είπε στους δημοσιογράφους κατά την ξενάγησή μας στην έκθεση «Evrovizion.Crossing Athens», στο πλαίσιο της οποίας παρουσιάζεται το έργο, το κόψιμο των μαλλιών συμβολίζει τη μετάβαση, τη διάβαση, το πέρασμα κατά το οποίο συχνά εγκαταλείπεται η παλιά ταυτότητα και υιοθετείται μια νέα. Τα μαλλιά κόβονται άλλοτε στο πλαίσιο μιας θυσίας, άλλοτε για να σηματοδοτηθεί το πένθος με σκοπό την αλλαγή ταυτότητας, την εξάλειψη της σεξουαλικότητας ή την ταπείνωση, τον αποκλεισμό και την τιμωρία ανθρώπων.
Την ίδια στιγμή, τα μαλλιά αποτελούν εμπορεύσιμο αγαθό. Στις αρχές του 1900, όπως είπε η Τσάγκαρη, 15.000 τεμάχια μαλλιών κόπηκαν από μετανάστες που έφτασαν στην Αμερική. «Με ενδιέφερε να δω σε ποια κλίμακα συνεχίζεται η πρακτική σήμερα».
«Στο έργο της Τσάγκαρη, η επανάληψη του συγκεκριμένου στίχου του ποιήματος δημιουργεί μια ιδιόμορφη ειρωνεία και παραπέμπει όχι μόνο στην πολυσήμαντη ελληνική και ευρωπαϊκή ταυτότητα (σ.σ. των οποίων η μετανάστευση αποτελεί σημαντικό πυλώνα) αλλά και στα προβλήματα που συνοδεύουν τα σχετικά με την ταυτότητα αυτή αφηγήματα», εξηγεί η Ιόλη Τζανετάκη, επιμελήτρια και σύμβουλος εκθέσεων του ΕΜΣΤ που παρουσιάζει την έκθεση από κοινού με το Ινστιτούτο Γκαίτε. «Η Ελλάδα, ως γεωγραφικό όριο ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, παραμένει μια πύλη, ένας τόπος που ισοδυναμεί μεταφορικά με μια τελετουργική μετάβαση από μια χώρα σε μια άλλη. Η λέξη gentlemen στο τέλος της φράσης έχει ειρωνική χροιά και υποδηλώνει την απουσία των γυναικών από την επίσημη ιστορία της Ευρώπης».
Η οπτική της περιφέρειας
Η συνεργατική και περιοδεύουσα έκθεση «Evrovizion.Crossing Athens» αποτελεί project του Institut für Auslandsbeziehungen για την προώθηση του έργου Γερμανών καλλιτεχνών στο εξωτερικό. Πριν φτάσει στην Αθήνα –σε ελαφρώς «συντομότερη» έκδοση– είχε παρουσιαστεί στο Μουσείο Ιστορίας της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης, καθώς και στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Βοϊβοντίνα στη Σερβία, διερευνώντας την ιδέα της ευρωπαϊκής ταυτότητας από την οπτική της «περιφέρειας» και όχι της Κεντρικής ή Βόρειας Ευρώπης. Την έκθεση στο Goethe-Institut Athen ανοίγει η καλλιτεχνική κολεκτίβα Slavs and Tatars με έδρα το Βερολίνο, με το έργο «Pickle Bar», ένα σχόλιο για το «ξινισμένο» κοινωνικό συμβόλαιο. Ενδιαφέρουσα είναι και η εγκατάσταση «Room to Negotiate» του Adnan Softić, που διερευνά την καταστροφή της διαφορετικότητας στην Ευρώπη, μέσα από εμβληματικές εικόνες. Από την Ελλάδα ο καλλιτέχνης επέλεξε την καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου της Θεσσαλονίκης, του μεγαλύτερου της Ευρώπης, από τις ελληνικές αρχές κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής.
Στο υπόγειο, εκτός από το έργο της Τσάγκαρη, εντυπωσιακή είναι και η φωτογραφική έκθεση της Johanna Diehl γύρω από την παρουσία της απουσίας και την αντικατάσταση της μνήμης. Μεταξύ άλλων έχει φωτογραφίσει θέατρα και σινεμά κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Σεράγεβο, αλλά και ερειπωμένες εκκλησίες στα κατεχόμενα.