Anna Kavan
Πάγος
μτφρ.: Λευτέρης Καλοσπύρος
εκδ. Gutenberg, 2023, σελ. 271
H ανάγνωση του «Πάγου» είναι μια εμπειρία που δύσκολα ξεχνάει κανείς. Εχουμε να κάνουμε εδώ με ένα θρυλικό μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας, μια «πειραματική» δυστοπία γραμμένη από μια γυναίκα που επανεφεύρισκε τον εαυτό της από βιβλίο σε βιβλίο, κυνηγημένη και η ίδια –από άντρες, από τον πόλεμο, από τον κόσμο, από την εξάρτηση– όπως και η ηρωίδα του «Πάγου», αυτό το λεπτό, αδύναμο κορίτσι με τα κατάλευκα, σαν του αλμπίνου, πυκνά μαλλιά, που καταδιώκεται, πεθαίνει και χάνεται ξανά και ξανά στα χέρια σκληρών αντρών, σε ολοένα και πιο τρομακτικά, πιο κρύα, πιο ματωμένα και πιο εφιαλτικά πολεμικά περιβάλλοντα, συνήθως χωρίς να είναι σε θέση να αρθρώσει λέξη, χωρίς καν να προλάβει να κλάψει.
O «Πάγος» είναι ένα μυθιστόρημα που δεν μπορείς να θυμηθείς παρόμοιό του. Γιατί δεν υπάρχει παρόμοιό του.
Η Γη είναι σε πόλεμο, τα κράτη προδίδουν το ένα το άλλο, φήμες για εκρήξεις πυρηνικών όπλων ακούγονται, ενώ ο πάγος κυλάει με αστραπιαία ταχύτητα από τους πόλους καταπίνοντας εκτάσεις ξηράς, πόλεις, χώρες, βουνά, τα πάντα, φυλακίζοντας όλη τη ζωή και όλο τον υπό κατάρρευση πολιτισμό μας στην αγκαλιά του. Και αυτό το σκηνικό επαναλαμβάνεται όσες φορές χρειαστεί, σαν όνειρο μέσα σε όνειρο μέσα σε όνειρο. Και αν κάποια στιγμή τα πράγματα δείχνουν κάπως να έχουν στρώσει, κι ενώ γεννιέται μέσα μας η ελπίδα πως τίποτε από όσα διαβάσαμε δεν ήταν αληθινό, να σου και πάλι το αναπότρεπτο τέλος του κόσμου να χιμάει καταπάνω μας με ορθάνοιχτο στόμα.
Ο αφηγητής
Ο ανώνυμος αφηγητής, ένας καλλιεργημένος άντρας της «υψηλής κοινωνίας», βρίσκεται σε μια ασαφή μυστική αποστολή όταν μαθαίνει για το κορίτσι. Η εύθραυστη εκείνη γυναίκα με τα μαλλιά στο χρώμα της πλατίνας γίνεται η απόλυτη εμμονή του, και για χάρη της θα αψηφήσει τον πόλεμο, τον τρομακτικό πάγο που προελαύνει, τον παντοδύναμο Φύλακα και όλους τους πάνοπλους στρατιώτες. Μα πάντα θα τη χάνει την τελευταία στιγμή.
Μια απροσδόκητη μείξη από Μπάλαρντ, Κάφκα και Μπάροουζ με ταινίες τρόμου και καταστροφής, αριστοτεχνικά γραμμένη –η εικονοποιητική δεξιότητα της Καβάν είναι απαράμιλλη, ενώ οι περιγραφές του πάγου που κυλάει θριαμβευτικά κατακυριεύοντας τη Γη είναι τόσο όμορφες που σου κόβουν την ανάσα–, ο «Πάγος» της συγγραφέως με τον εξίσου εύθραυστο χαρακτήρα που υπέγραφε τα βιβλία της με το όνομα μιας δικής της ηρωίδας από την πρώιμη λογοτεχνική της παραγωγή, όνομα και περσόνα που έγινε το alter ego της, μεγαλοαστής με περιπετειώδες ταμπεραμέντο, γεμάτης ταξίδια, εξωτικές εμπειρίες, απόπειρες αυτοκτονίας και εγκλεισμούς σε ψυχιατρικά ιδρύματα και κλινικές απεξάρτησης – αυτό το βιβλίο είναι ένα μυθιστόρημα που δεν μπορείς να θυμηθείς παρόμοιό του. Γιατί δεν υπάρχει παρόμοιό του.
Η Καβάν είναι, εν πολλοίς, αυτό το κορίτσι: «Αναγκασμένη από παιδί να υιοθετεί τον τρόπο σκέψης και τη συμπεριφορά του θύματος, ήταν ανυπεράσπιστη απέναντι στην επιθετική του βούληση, με την οποία μπορούσε να την κρατάει υπό τον απόλυτο έλεγχό του» (σ. 64). «Το πρόσωπό της με στοίχειωνε: οι μεγάλες βλεφαρίδες που ανοιγόκλειναν αστραπιαία, το ντροπαλό γοητευτικό της χαμόγελο [μια] μεταβολή στην έκφρασή της που μπορούσα να ανακαλέσω ανά πάσα στιγμή, μια ξαφνική αλλαγή, ένα βλέμμα πληγωμένο, μια αστραπιαία μεταστροφή που κατέληγε σε έκφραση πανικού, σε κλάμα» (σ. 120). Ομως πόσο θέλει «το καλό της» αυτός ο παντογνώστης αφηγητής, που μπορεί και ακολουθεί σαν κάμερα το κορίτσι όπου και να πάει –ένα μεθυστικό εύρημα–, και πόσο αθώος είναι τελικά; «Τα κόκαλα του πήχη είχαν σπάσει, οι μυτερές άκρες του οστού διαπερνούσαν τον σκισμένο ιστό και προεξείχαν από τον καρπό. Αισθανόμουν εξαπατημένος: αυτόν τον λαιμό θα έπρεπε να τον είχα σπάσει εγώ ο ίδιος, με τρυφερότητα και αγάπη· ήμουν το μόνο άτομο που δικαιούνταν να της προκαλέσει οποιοδήποτε τραύμα» (σ. 91).
Ενα κλειστοφοβικό/καλειδοσκοπικό βιβλίο για τον πόλεμο, τη βία, την υποταγή και τον εθισμό, γεμάτο θυμό, απόγνωση και φόβο. Και ένα απολύτως φεμινιστικό βιβλίο βέβαια. Η Καβάν, γεννημένη το 1901, πέθανε το 1968, ένα χρόνο μετά την έκδοσή του. Είναι το αριστούργημά της και περιμένει να ανακαλυφθεί. Μιλάει για τις γυναίκες, για τον αιώνα μας και για το τέλος του κόσμου, που θα είναι μοναξιά και πάγος.
Πολύ καλή η μετάφραση, διαφωτιστικός ο Πρόλογος και απαραίτητο το Επίμετρο. Μια έκδοση που έλειπε.