Αυτόν τον μήνα ο Κλάους Γκουτ, από τους πιο σημαντικούς και περιζήτητους σκηνοθέτες όπερας της εποχής μας (παρών με ευρύτατο ρεπερτόριο σε όλα τα μεγάλα θέατρα), έχει την τιμητική του. Στις 25 Μαΐου εγκαινιάζει νέα παραγωγή της αριστουργηματικής τελευταίας όπερας του Βάγκνερ, «Πάρσιφαλ», στο ιστορικό Θέατρο Λισέου της Βαρκελώνης, και συγχρόνως, από την περασμένη εβδομάδα παίζεται ξανά στην Οπερα του Παρισιού η «Μποέμ» του – αναμφισβήτητα, η πιο πρωτότυπη σκηνοθεσία στην ιστορία του έργου!
Συναντηθήκαμε για πρώτη φορά στο Λονδίνο τον Μάρτιο του 2020, κατά τη διάρκεια των δοκιμών για τη «Γιενούφα» του Γιάνατσεκ στο Κόβεντ Γκάρντεν (η παραγωγή ματαιώθηκε λόγω COVID και παίχθηκε την περυσινή σεζόν) και πιο πρόσφατα στη Νάπολη μετά το ατμοσφαιρικό και ενδιαφέρον ανέβασμα του «Ντον Κάρλος». Στην πρώτη μας συνάντηση κατέφθασε στα παρασκήνια με το στυλάτο ποδήλατο που κουβαλάει μαζί του όπου σκηνοθετεί ανά τον κόσμο, «γιατί μεταφέρω μια καθησυχαστική νότα από το σπίτι μου».
Αυτή η συνήθεια παραπέμπει σε ένα από τα χαρακτηριστικά που καθιστούν τον Γκουτ ίσως τον πιο «ανθρώπινο» από τους σύγχρονους σκηνοθέτες: την ασυνήθιστη τρυφερότητα με την οποία προσεγγίζει τους οπερατικούς χαρακτήρες, όπως π.χ. τον Σέστο και τον Αυτοκράτορα Τίτο στην εξαιρετική παραγωγή της τελευταίας όπερας του Μότσαρτ στο Φεστιβάλ του Γλάιντμπορν. «Συχνά ψυχολόγοι και ψυχαναλυτές που βλέπουν τις παραγωγές μου με ρωτούν αν σπούδασα σε κάποιον απ’ αυτούς τους κλάδους ή αν δούλεψα ποτέ ως ψυχοθεραπευτής. Οχι βέβαια! Αλλά όλα είναι θέμα ευαισθησίας και παρατηρητικότητας. Στα νιάτα μου έφθανα στο θέατρο με το κόνσεπτ μου και φρόντιζα να το επιβάλλω σε όλους. Φοβόμουν ότι αν ήμουν ευέλικτος, αυτό θα έβλαπτε το όραμά μου. Τώρα ξέρω ότι ένας καλός σκηνοθέτης πρέπει να συνδυάζει την αποφασιστικότητα με την ευελιξία, να καταλαβαίνει τους άλλους και να είναι δεκτικός στις ιδέες τους».
Αλλο χαρακτηριστικό του Γκουτ είναι ότι οι παραγωγές του είναι πάντα αισθητικά άρτιες – πράγμα σπανιότατο, και σήμερα σχεδόν ανήκουστο, σε Γερμανούς σκηνοθέτες. «Αυτό είναι κάτι που πάντα υπογραμμίζω στους σκηνογράφους μου. Είναι καθοριστικός παράγων, ιδίως όταν παρουσιάζουμε μια πρωτότυπη και ενδεχομένως αμφιλεγόμενη άποψη ενός έργου. Οσο πιο πρωτοποριακό ή ακραίο το κόνσεπτ, τόσο πιο οπτικά ωραίο πρέπει ναι είναι το σκηνικό. Διότι έτσι το κοινό θα είναι πολύ πιο διατεθειμένο να συνταξιδέψει μαζί σου και να δεχτεί την άποψή σου».
Παράδειγμα αυτής της προσέγγισης είναι το μαγικό, ρομαντικό αλλά επαναστατικό ανέβασμα της «Μποέμ» στην Οπερα του Παρισιού το 2017 (και σε επανάληψη τώρα), που λαμβάνει χώρα σε διαστημικό σταθμό και, τελικά, στη Σελήνη. Οπως αναμενόταν, προκάλεσε ακραίες αντιδράσεις στο κοινό. Στη γενική πρόβα, όπου το κοινό ηλικιακά δεν ξεπερνούσε τα 28, αποθεώθηκε. Στην πρεμιέρα προκάλεσε θορυβώδεις αντιδράσεις, 50% υπέρ και περίπου το ίδιο κατά! Πώς λοιπόν προέκυψε αυτό το τόσο πρωτότυπο κόνσεπτ;
«Οταν ο Στεφάν Λισνέρ, τότε γενικός διευθυντής της Οπερας στο Παρίσι, μου ζήτησε να σκηνοθετήσω την “Μποέμ”, τον προειδοποίησα ότι αν και λατρεύω, πεθαίνω για τη μουσική του έργου, σιχαίνομαι όλα τα κλισέ για καλλιτέχνες που ζουν σε σοφίτες. Αστειευόμενος, του είπα ότι όταν ακούω τη μουσική του σκέπτομαι το Διάστημα. Εννοούσα ότι η μουσική, χωρίς τα λόγια, δεν μου προκαλεί αίσθηση μιας μικρής σοφίτας αλλά απέραντου χώρου, άπλας.
Στη συνέχεια διάβασα το μυθιστόρημα πάνω στο οποίο βασίζεται το λιμπρέτο, Scènes de la vie de bohème του Ανρί Μιρζέ (Henri Murger), στο οποίο ο καθένας από τους τρεις ηλικιωμένους θυμάται και διηγείται τα νιάτα του στους άλλους δύο. Ωστε ο παράγων “μνήμη” είναι παρών στη γέννα του έργου! Ετσι σκέφτηκα να ξεφορτωθώ τα κλισέ που το ακολουθούν και να πορευθώ με την αρχική ιστορία. Μετά είπα στον εαυτό μου “ας πάμε ένα βήμα παραπέρα”. Πόσο τρελό θα ήταν να βρίσκεσαι σε μια κατάσταση που αντιλαμβάνεσαι ότι δεν πρόκειται να ζήσεις πολύ ακόμη; Τι κάνεις; Επιζείς σκεπτόμενος τα πιο ωραία πράγματα από το παρελθόν σου. Τα απεικονίζεις στο μυαλό σου και αρχίζεις να τα διηγείσαι.
«Σκέφτηκα να ξεφορτωθώ τα κλισέ που το ακολουθούν και να πορευθώ με την αρχική ιστορία. Μετά είπα στον εαυτό μου “ας πάμε ένα βήμα παραπέρα”».
»Μετά συνέλαβα την ιδέα αυτό να συμβαίνει σε ένα διαστημικό σταθμό που αρχίζει να δυσλειτουργεί, με τους αστροναύτες στο τέλος να προσσεληνώνονται και να πεθαίνουν στο φεγγάρι. Είπα στον Λισνέρ ότι ένα τέτοιο κόνσεπτ θα ήταν τεράστιο ρίσκο για το θέατρο. Και τον λατρεύω για την απάντησή του: “Πιστεύω στο όραμά σου και θα σε στηρίξω μέχρι τέλους”!». Ετσι η αυλαία ανοίγει σε ένα διαστημικό σταθμό όπου τέσσερις αστροναύτες, με πλήρη στολή (ηθοποιούς που αντιστοιχούν στον Ροντόλφο, τον Μαρτσέλο, τον Κλίνε και τον Σονάρ), προσπαθούν να διορθώσουν μια βλάβη. Αυτό διαρκεί αρκετές μέρες. Ομως δεν τα καταφέρνουν και σιγά σιγά αντιλαμβάνονται ότι δεν θα μπορέσουν να επιστρέψουν στη Γη».
Ο Γκουτ πλησίασε τη NASA για πληροφορίες σχετικά με το τι συμβαίνει στον ανθρώπινο εγκέφαλο όταν αραιώνει το οξυγόνο – και αυτές οι πληροφορίες, για κάθε μέρα που περνάει, προβάλλονται με μορφή υπερτίτλων πάνω στον σταθμό. Σταδιακά οι αστροναύτες αρχίζουν να έχουν παραισθήσεις και να θυμούνται το παρελθόν τους και η σκηνή, μέσα πάντα στον διαστημικό σταθμό, μετατρέπεται σε σκηνικό της «Μποέμ», εισέρχονται οι τραγουδιστές και η όπερα ξεδιπλώνεται όπως την ξέρουμε. Στο τέλος οι αστροναύτες προσεδαφίζονται στο φεγγάρι, έναν υπέροχο, κατάλευκο κόσμο, όπου ο ετοιμοθάνατος Ροντόλφο οραματίζεται τη Μιμή, σαν οπτασία, να έρχεται να τον πάρει. Είναι μια «Μποέμ» που όποιος τη δει σίγουρα δεν την ξεχνά…
Ο Ντον Τζιοβάνι
Η επόμενη σκηνοθεσία του Γκουτ στην Οπερα του Παρισιού θα είναι τα εγκαίνια της σεζόν 2023-24 τον Σεπτέμβριο, με καινούργια παραγωγή του «Ντον Τζιοβάνι», έργο με το οποίο θριάμβευε το 2008 στο Φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ (η συνεργασία με το κορυφαίο Φεστιβάλ συμπεριλάμβανε και τις άλλες δύο όπερες της Τριλογίας έργων του Μότσαρτ με λιμπρέτο του Λορέντσο Ντα Πόντε, τους «Γάμους του Φιγκαρό» και το «Ετσι κάνουν όλες»).
«Αυτό το έργο είναι ένα μοναδικό αριστούργημα, δεν συγκρίνεται με κανένα άλλο! Whoosh! Καλπάζει, σαν ανεμοστρόβιλος, από ένταση σε ένταση. Καμιά φορά οι καλύτερες παραγωγές προκύπτουν έπειτα από μονομαχία με το έργο, και αυτό συνέβη σ’ αυτή την περίπτωση. Σκεπτόμουν, “πώς να προσεγγίσω ένα χαρακτήρα που συνήθως, ιδίως πρόσφατα, αντιμετωπίζεται με πολύ λίγη συμπάθεια; Πώς μπορώ να διεισδύσω στον ψυχισμό και τον νου του; Τι είναι αληθινό στη ζωή του και τι αποτελεί φαντασίωση; Υπάρχει τέτοια ακόρεστη δίψα και πάθος για τη ζωή… γιατί και από πού προέρχεται;”. Ψάχνοντας για ενδείξεις που θα με βοηθούσαν να τον καταλάβω, μου ήρθε μια ιδέα-κλειδί. Μήπως όλη αυτή η αχόρταγη όρεξη για τη ζωή και τις απολαύσεις της προκύπτει από συνειδητοποίηση ότι πλησιάζεις στο τέλος σου; Διότι όλη η πλοκή αυτής της όπερας εξελίσσεται μέσα σε λίγες ώρες. Ως κοινό, είμαστε μάρτυρες των τελευταίων ωρών της ζωής του Ντον Τζιοβάνι και τον παρακολουθούμε να προσπαθεί να στριμώξει όσο πιο πολλή ζωή μπορεί μέσα στον λίγο χρόνο που του απομένει.
Ετσι στο ανέβασμά μου ο Ντον Τζιοβάνι τραυματίζεται σοβαρά στη μονομαχία του με τον Κομεντατόρε και συνειδητά ζει όλες του τις περιπέτειες τραυματισμένος θανάσιμα. Από τη στιγμή που συνέλαβα αυτή την ιδέα, η ενασχόλησή μου μ’ αυτό το μοναδικό έργο και τον ήρωά του ήταν σκέτη απόλαυση, ιδίως γιατί καταφέραμε να εξασφαλίσουμε τέλεια διανομή, με τον Κρίστοφερ Μόλτμαν (Christopher Maltman) ως Ντον Τζιοβάνι και τον Ερβιν Σροτ (Erwin Schrott) ως Λεπορέλο. Σωματικά, και οι δύο αποπνέουν ακραία, μανιακή ενέργεια και εμπλούτισαν με μια νέα διάσταση την παραγωγή, την οποία θεωρώ από τις καλύτερες της καριέρας μου» (υπάρχει βίντεο στο Euroarts label).
Η παραγωγή που θα δούμε στο Παρίσι θα κινείται στο ίδιο μήκος κύματος; «Δεν θα σας πω γιατί θέλω να είναι έκπληξη!».
Οι παραστάσεις της «Μποέμ» στο Παρίσι συνεχίζονται στις 23, 26, 30 Μαΐου και 1, 4 Ιουνίου.