ΔΗΜΗΤΡΗΣ Β. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ
Ρωσία – Ο μεγάλος εχθρός της Δύσης
εκδ. Επίκεντρο, σελ. 150
Η αυτοκρατορική νοσταλγία της Ρωσίας – Ο ευρασιανικός πειρασμός
εκδ. Επίκεντρο, σελ. 90
«Απελευθερώνοντας τους εαυτούς μας από τον ταταρικό ζυγό, πρέπει επίσης να αποτινάξουμε τον ευρωπαϊκό ζυγό», έγραφε ο πρίγκιπας Τρουμπετσκόι.
Τα φιλικά αισθήματα μεγάλης μερίδας των Ελλήνων απέναντι στη Ρωσία, άλλοτε ακαθόριστα και συχνά με δογματικές καταβολές, θρησκευτικές ή πολιτικές, συνιστούν έναν κοινό τόπο όπου βρίσκει παρηγοριά κάθε πικραμένος αντιδυτικιστής, απ’ όπου κι αν προέρχεται. Οι πεποιθήσεις που επιστρατεύονται για να τα στηρίξουν, καθοριστικές για τη στάση απέναντι στη μεγάλη –γεωγραφικά μιλώντας– χώρα, από όποιο πεδίο επιρροής και αν προκύπτουν, έχουν διαμορφωθεί συχνά μέσα από κατακερματισμένες και αποσπασματικές γνώσεις. Η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα χώρα αντιμετωπίζεται με δέος και τρυφερότητα, ευθέως αντίστροφα αισθήματα δηλαδή από αυτά που η λογική –αν μπορούσε– θα υπαγόρευε, με βάση την πραγματική συμπεριφορά της Ρωσίας προς έθνη όμορα ή φιλικά. Και σίγουρα προς την Ελλάδα. Για κανένα έθνος που στήριξε την εθνική μας ανεξαρτησία δεν αναπτύξαμε τα τρυφερά, φιλικά, σχεδόν ερωτικά –λόγω παραλογισμού– αισθήματα που διακρίνουμε στη στάση μας απέναντι στη Ρωσία. Τουναντίον.
Η συνεχής αναζήτηση μιας εθνικής ταυτότητας δεν μας είναι άγνωστη «ταλαιπωρία» και θα μπορούσε ίσως να επισημανθεί ως ένα σημείο ελληνορωσικής σύνδεσης, μαζί με τη φαντασιακή ταύτιση περί «ξένων» οι οποίοι μας κατατρέχουν και επιβουλεύονται το μεγαλείο μας. Ωστόσο, οι δικαιολογίες που μπορεί κάποιος να επιστρατεύσει για ένα σχετικά νέο έθνος, όπως το δικό μας, δεν μπορεί να ισχύσουν για τη Ρωσία, που από το 1054 και μέχρι τις μέρες μας αναζητάει αυτήν την περίφημη ταυτότητα, αρνούμενη επίμονα τη συνύπαρξη βάσει του κοινωνικού συμβολαίου, αφού παραδίδει –διαχρονικά– τους όρους του σε μια πατερναλιστική μορφή, είτε αυτή είναι ο Μεγάλος Πέτρος είτε ο Στάλιν ή ο Πούτιν. Χρειάζονται εξηγήσεις και υπάρχουν πολλές, διότι όσα χρόνια Ρώσοι πολιτικοί και στοχαστές αναζητούν και σχεδιάζουν τα ιδιαίτερα εκείνα μονοπάτια που θα βαδίσει το έθνος τους με σιγουριά και αυτοπεποίθηση, άλλα τόσα δυτικοί πολιτικοί και στοχαστές προσπαθούν να αναλύσουν και να καταλάβουν γιατί η Δύση βρίσκεται συνεχώς στα πρόθυρα ενός οριστικού διαζυγίου με τους Ρώσους, με ανυπολόγιστες συνέπειες, αν και συχνά δυσοίωνες προβλέψεις, και για τις δύο πλευρές.
Ο Δημήτρης Τριανταφυλλίδης στα δύο ενδιαφέροντα βιβλία του επιχειρεί να διασχίσει αυτό το ρωσικό τοπίο στο οποίο περικλείεται τόσο η αναζήτηση μιας ταυτότητας, οι όροι και οι προϋποθέσεις που –είναι εντυπωσιακό– πάντοτε προσδιορίζονται σε σχέση με τη Δύση είτε από φιλοδυτικιστές είτε, κυρίως, από αντιδυτικιστές διανοουμένους, όσο και η απομαγευμένη προσφάτως, και πλέον για πολλούς από εμάς, «ρωσική ψυχή». Αναλύει σε βάθος την κύρια τάση του ρωσικού αντιδυτικισμού, που δικαιολογεί τους λόγους για τους οποίους η Δύση και η Ρωσία δεν μπορούν να ενοποιηθούν ιδεολογικά: τον ευρασιανισμό.
Η Ευρασία
Σύμφωνα με αυτήν την αντίληψη, η Ρωσία δεν είναι ούτε Ευρώπη ούτε Ασία, αλλά μια δική της ήπειρος: Ευρασία. Βρίσκεται στις ιδέες που εξέφρασαν ο Φ. Ντοστογιέφσκι («Η Ρωσία δεν βρίσκεται μόνο στην Ευρώπη, αλλά και στην Ασία – Ενας Ρώσος δεν είναι μόνο Ευρωπαίος, αλλά και Ασιάτης – Η Ασία μπορεί να μας υπόσχεται πολύ περισσότερα από ό,τι η Ευρώπη και είναι η Ασία που μπορεί να διαμορφώσει τη μοίρα μας στο μέλλον»), ο Β. Σόλοβιεφ («Πανμογγολισμός! Οσο άγρια κι αν είναι, η λέξη ακούγεται γλυκιά στο αυτί μου») και άλλοι. Στη δυτική λογοτεχνία επίσης, η Σοβιετική Ενωση είναι ένα από τα τρία υπερκράτη που κυριαρχούν στον κόσμο, αφού έχει μεταλλαχθεί σε Ευρασία στη δυστοπία μιας μελλοντικής εποχής έτσι όπως περιγράφεται από τον Τζορτζ Οργουελ στο «1984», όπως και στην ιστορία του κορυφαίου της επιστημονικής φαντασίας Ρόμπερτ Χάινλαϊν, «Λύση μη ικανοποιητική», που τη συναντάμε ως «Ευρασιατική Ενωση».
Προήλθε από τη ρωσική κοινότητα των εμιγκρέδων τη δεκαετία του 1920 ως αντίδραση στον εφιάλτη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και στην ήττα των φιλοδυτικών Ρώσων φιλελεύθερων από τους Μπολσεβίκους. Οι ιδρυτές του ευρασιατισμού υποστηρίζουν ότι ο ρωσικός πολιτισμός δεν είναι ούτε ευρωπαϊκός ούτε κάποιος από τους ασιατικούς πολιτισμούς, ούτε είναι το άθροισμα ή ο μηχανικός συνδυασμός στοιχείων διαφόρων πολιτισμών. «Είναι ένας πολιτισμός μοναδικός και ιδιαίτερος, που δεν έχει λιγότερη αξία και ιστορική σημασία από τον ευρωπαϊκό ή τον ασιατικό πολιτισμό. Θα πρέπει να αντιπαραβάλλεται με τους πολιτισμούς της Ευρώπης και της Ασίας ως ενδιάμεσος χώρος. Ο όρος δεν αναιρεί το δικαίωμα του ρωσικού λαού στην ηγεσία. […] Πρέπει να έχουμε επίγνωση του ευρασιατισμού μας για να βρούμε μέσα μας τον ρωσικό μας χαρακτήρα. Απελευθερώνοντας τους εαυτούς μας από τον ταταρικό ζυγό, πρέπει επίσης να αποτινάξουμε τον ευρωπαϊκό ζυγό», έγραφε ο, εκ των ιδρυτών, πρίγκιπας N. Τρουμπετσκόι.
Ενώ ο όρος έχει οριστεί και ερμηνευτεί με διάφορους τρόπους, στην ουσία σημαίνει απλώς ότι η Ρωσία δεν είναι Ευρώπη και ότι οι ευρωπαϊκοί κανόνες, αξίες και αρχές δεν ταιριάζουν στη Ρωσία, η οποία θα ακολουθήσει τον δικό της δρόμο. Αυτό συνήθως συνεπάγεται κάποιας μορφής κατασταλτική διακυβέρνηση στο εσωτερικό και αυτοκρατορική επέκταση σε άλλα εδάφη. Η έννοια τείνει να αναβιώνει κάθε φορά που η Ρωσία αποτυγχάνει να γίνει μια προηγμένη δύναμη με βάση τα υπάρχοντα πρότυπα και αισθάνεται την ανάγκη να δικαιολογήσει την καθυστέρησή της με μεταφυσικές θεωρίες. Σύμφωνα με την πολιτική επιστήμονα Ναντιέσντα Αρμπάτοβα, η δημοσίευση του άρθρου του Βλαντιμίρ Πούτιν «Ενα νέο σχέδιο ολοκλήρωσης για την Ευρασία: Το μέλλον σε εξέλιξη», στην Izvestia στις 3 Οκτωβρίου 2011, σηματοδότησε επισήμως την απομάκρυνση της Ρωσίας από την Ευρώπη και γενικότερα από τη Δύση, με τη νοσταλγία του για αυτό που αποκαλεί «παραδοσιακές ρωσικές αξίες» να εξελίσσεται σε επιχείρημα ακόμη και για την εισβολή στην Ουκρανία. Εξάλλου, ο επίσημος σύμβουλός του μέχρι το 2020 (για πολλούς ακόμη και τώρα, παρά την τυπική απομάκρυνσή του από τη θέση) Βλαντισλάβ Σουρκόβ είχε γράψει το 2019, σε άρθρο με τίτλο «Η μακρά διακυβέρνηση Πούτιν», ότι «οι πολυεπίπεδοι πολιτικοί θεσμοί που υιοθετήσαμε από τη Δύση θεωρούνται μερικές φορές εν μέρει τελετουργικοί, θεσμοθετημένοι περισσότερο για να είμαστε “σαν όλους τους άλλους”, ώστε οι διαφορές στην πολιτική μας κουλτούρα να μην είναι τόσο εντυπωσιακές στους γείτονές μας, να μην τους ενοχλούν ή να τους φοβίζουν. Είναι σαν τα ρούχα του Σαββατοκύριακου, με τα οποία επισκεπτόμαστε τους ξένους, ενώ στο σπίτι μας ντυνόμαστε με σπιτικό τρόπο, που ο καθένας μέσα του ξέρει τι σημαίνει». Ο ίδιος, τον Ιούνιο του 2019, σε αποκλειστική συνέντευξή του στους Financial Times, είχε υποστηρίξει ότι η φιλελεύθερη ιδέα δεν ήταν απλώς παρωχημένη αλλά και επιζήμια για τα συμφέροντα της συντριπτικής πλειοψηφίας του πληθυσμού, η οποία κατά την άποψή του επιθυμούσε να διατηρήσει τον πολιτισμό, τις παραδόσεις και τις οικογενειακές αξίες της. Ωστόσο, όπως έγραψε η Αρμπάτοβα, «πολύ λίγοι άνθρωποι στη Ρωσία έχουν ξεκαθαρίσει τι είναι αυτές οι παραδοσιακές αξίες ή τι τις καθιστά χαρακτηριστικά ρωσικές», ειδικά εάν παρατηρήσει κανείς τους σύγχρονους Ρώσους ευρασιατιστές, που αν συμπεριλαμβάνουν στους κόλπους τους και κάποιους πραγματικά πιστούς αυτοί είναι ελάχιστοι, ενώ πλειοψηφικά αποτελούνται από κυνικούς καιροσκόπους που θέλουν να ζουν σαν Ευρωπαίοι κυβερνώντας σαν μεσαιωνικοί Μογγόλοι.
Η Τουρκία
Και κάπου εδώ ίσως πρέπει να θυμηθούμε ότι από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 ο ευρασιανισμός έχει αποκτήσει κάποια απήχηση και στην Τουρκία, με τον –όπως πολλά αξιόπιστα μέσα χαρακτηρίζουν– άτυπο σύμβουλο εξωτερικής πολιτικής του Ερντογάν και ηγέτη του κόμματος Βατάν (Μητέρα Πατρίδα), Ντογκού Περιντσέκ, να περιλαμβάνεται στους προνομιούχους συνομιλητές με ρωσικούς κύκλους, αν όχι να ηγείται αυτών, θεωρώντας ότι το μέλλον της Τουρκίας βρίσκεται στην ανερχόμενη ισχύ της «Ευρασίας». Ο Περιντσέκ είναι αυτός που είχε δηλώσει, μεταξύ άλλων, ότι «με διάφορες νομικές δικαιολογίες κανείς δεν μπορεί να υπερασπιστεί το δίκαιο της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο», για να καταλήξει ότι «στην Ανατολική Μεσόγειο, από τώρα και μετά, τον λόγο θα έχουν πλέον τα όπλα, ο στρατός και ο στόλος». Ισως είναι κάτι που πρέπει κάποιος να υπενθυμίζει στους εν Ελλάδι πολλούς φίλους της ρωσικής πολιτικής του Πούτιν.