Τις βλέπουμε σε φωτογραφίες εποχής, με καθημερινά ρούχα, αλλά και με λευκές σημαίες και πανό που δηλώνουν «ερχόμαστε ειρηνικά»: τα μόνα δύο στοιχεία που φανερώνουν διαδήλωση. Και έπειτα μαθαίνουμε ότι έπρεπε να μένουν σιωπηλές, κανόνας που δεν έμενε απαράβατος. «Θκειά, τι έχεις εκεί μέσα; Τι κουβαλάς;», ρωτούσε για παράδειγμα η μία, η νεότερη. Και η άλλη, η μεγαλύτερη απαντούσε: «Δαμαί έχω θκυο αλλαξιές ρούχα τζαι δαμαί έχω κουλλουρούθκια τζαι κανένα χαλλούμι, πέρκι (σ.σ.: μακάρι να) συναντήσω τον γιο μου, τον αγνοούμενο».
Ηταν Κύπριες γυναίκες, που όσο και αν δεν το φαντάζεται κάποιος νεότερος, το 1975, ένα χρόνο μετά την τουρκική εισβολή, βάδισαν σιωπηλά προς την κατεχόμενη Αμμόχωστο – 30.000 στον αριθμό. Επανέλαβαν την αψηφισιά τους το 1987 και το 1989, όταν πέρασαν την πράσινη γραμμή και ήρθαν αντιμέτωπες με τον κατοχικό στρατό, αλλά και το 1988, όταν εκατό από αυτές κατέλαβαν την Ακρόπολη. Σήμερα και αύριο (λόγω του τριήμερου εθνικού πένθους ο προγραμματισμός ενδέχεται να τροποποιηθεί), οι αφηγήσεις τους θα «καταλάβουν» τη σκηνή του Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου στην Πειραιώς 260, μέσω μιας παράστασης θεάτρου verbatim (θεάτρου ντοκουμέντου) η οποία φέρει το όνομα του κινήματός τους: «Οι γυναίκες επιστρέφουν».
«Το συγκεκριμένο κίνημα περιθωριοποιήθηκε και υποβαθμίστηκε, μας σόκαρε που οι νεότερες γενιές δεν το γνώριζαν», λέει στην «Κ» η Μαγδαλένα Ζήρα, σκηνοθέτρια της παράστασης και συνιδρύτρια της ομάδας «ΣΕΖΟΝ Γυναίκες» που υλοποίησε την παραγωγή. «Η γενιά μου είναι ίσως η τελευταία που το θυμάται, γιατί έχουμε μια αμυδρή παιδική ανάμνηση, αν συμμετείχαν οι μητέρες μας. Γενικά, σαν κίνημα προσεγγίστηκε με τρόπο διαστρεβλωτικό, σαν μια αυθόρμητη, ασυντόνιστη, γυναικεία, συναισθηματική και λίγο αφελής διείσδυση στην πράσινη ζώνη».
Δύο ήταν οι λόγοι αυτής της περιθωριοποίησης, εκτιμά η Μαγδαλένα Ζήρα: πρώτον, η άρνηση των γυναικών να ενταχθούν σε κάποιο πολιτικό σχηματισμό και να ακολουθήσουν τις κυρίαρχες σχολές σκέψης για το Κυπριακό· και δεύτερον, το γεγονός ότι ήταν γυναίκες, σε μια εποχή που ο περισσότερος χώρος στον δημόσιο βίο ανήκε στους άνδρες. «Ηταν εύκολο να τις υποβαθμίσουν με σεξιστικά στερεότυπα, να τις ειρωνευτούν στον Τύπο με σχόλια του στυλ “θα βάλουμε το καπελάκι μας και θα πάμε στην πορεία”», λέει η Μαγδαλένα Ζήρα. «Οι πορείες τους όμως απέκτησαν λαϊκή στήριξη και οι εφημερίδες άρχισαν να αλλάζουν στά-ση. Τα δημοσιεύματα παίζουν σημαντικό ρόλο στην παράστασή μας. Στην έρευνά μας διαπιστώσαμε ότι η σύγκρουση με το κατεστημένο που εξέφραζαν οι εφημερίδες, ήταν η βασική που αντιμετώπισαν εκείνες οι γυναίκες».
Εκτός από καταγραφή δημοσιευμάτων της εποχής, η έρευνα για την παράσταση, που διήρκεσε δύο χρόνια, περιλάμβανε αναδίφηση στο αρχείο του κινήματος και, κυρίως, πενήντα συνεντεύξεις με γυναίκες που συμμετείχαν στις πορείες του. Οι αφηγήσεις τους βρίσκονται στο επίκεντρο μιας θεατρικής πράξης που διασώζει την προφορικότητά τους. Πόσο μάλλον όταν τις ακούς για πρώτη φορά: «οι γυναίκες αυτές μας σημάδεψαν και στεκόμαστε με δέος μπροστά τους», καταλήγει η Μαγδαλένα Ζήρα. «Ηταν ρεαλίστριες αλλά και γενναίες, αποφασιστικές και οργανωτικές. Κατάφεραν να μπουν σε μια εμπόλεμη ζώνη, με ναρκοπέδια, και να συμβάλουν στη διεθνοποίηση του ζητήματος. Και το έκαναν αναίμακτα».