Βγαίνουν προσεκτικά από την αποθήκη. Τοποθετούνται σε ειδικούς πάγκους. Οι αρχαιολόγοι και οι συντηρητές εξετάζουν την κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει· το φέρετρο, το ύφασμα, τη διακόσμηση. Στη συνέχεια, προβαίνουν σε προληπτική συντήρηση, τοποθετούνται σε ειδικά κιβώτια, φορτώνονται από τους ειδικούς μεταφορείς και, συνοδεία της Αστυνομίας, είναι έτοιμες και ταξιδεύουν για τον… αξονικό τομογράφο.
Τέσσερις μούμιες από την Αιγυπτιακή Συλλογή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου πέρασαν από πλήρες σκανάρισμα στο τμήμα Αξονικού Τομογράφου του Ιατρικού Κέντρου Αθηνών, υπό την επίβλεψη της ειδικής επιστημονικής ομάδας του δρος Νικολάου Μποντόζογλου. Το Σάββατο 10 Ιουνίου, από τις 6 το απόγευμα έως τις 11 το βράδυ, οι μούμιες αναλύθηκαν και οι επιστήμονες –αρχαιολόγοι και γιατροί– αναμένουν, πιθανόν έως τον Σεπτέμβριο, να τους αποκαλύψουν τα μυστικά τους, έπειτα από ενδελεχή μελέτη εβδομάδων.
«Οι δύο ταξίδεψαν με το κάτω τμήμα των φερέτρων τους, ενώ η μία με όλο το φέρετρο, για λόγους προστασίας, καθώς οι σαρκοφάγοι αποτελούνται από δύο τμήματα», όπως μας ενημερώνει η αρχαιολόγος Αργυρώ Γρηγοράκη, υπεύθυνη της Αιγυπτιακής Συλλογής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.
Η διαδικασία έχει, όπως είναι φυσικό, τις ιδιαιτερότητές της. «Γίνονται στην αρχή ειδικές δοκιμές από τους γιατρούς και πολλές προσπάθειες να βρεθεί η σωστή τοποθέτηση – δεν είναι δηλαδή όπως με τους ανθρώπους που τους δίνεις οδηγίες και τις εκτελούν μόνοι τους», λέει στην «Κ» ο αρχαιολόγος Κώστας Νικολέντζος, προϊστάμενος Προϊστορικών Συλλογών του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.
Τοποθετήσαμε ειδικά μαξιλάρια για να ακινητοποιηθεί κάθε σαρκοφάγος, καθώς οποιαδήποτε κίνηση μπορεί να είναι επικίνδυνη.
Στην ερώτηση της «Κ» εάν υπήρχε κάποια ειδικότερη προετοιμασία στις μούμιες για τον αξονικό τομογράφο, καθώς έπειτα από τόσες χιλιάδες χρόνια έχουν τις δικές τους, αυτονόητες ευαισθησίες, ο Κώστας Νικολέντζος επιβεβαιώνει ότι δεν δημιουργείται οποιοδήποτε πρόβλημα σε μια τέτοια περίπτωση.
Ο επικεφαλής του Τμήματος Αξονικού Τομογράφου του Ιατρικού Κέντρου, Νικόλαος Μποντόζογλου, μας περιέγραψε τον ειδικό χειρισμό που επέβαλε η περίσταση. «Απομονώσαμε ένα τμήμα του νοσοκομείου γι’ αυτή την εξέταση, αφαιρώντας ταυτόχρονα αντικείμενα, όπως νοσηλευτικά τραπέζια, εκκενώνοντας τον χώρο από οτιδήποτε μπορούσε να προκαλέσει προβλήματα. Ιδιαίτερη σημασία δώσαμε στην τοποθέτηση των μουμιών στον τομογράφο, ώστε να μη δημιουργηθεί η παραμικρή διαταραχή, καθώς αντιλαμβάνεστε ότι πρόκειται για αποξηραμένο στοιχείο. Τοποθετήσαμε ειδικά μαξιλάρια για να ακινητοποιηθεί κάθε σαρκοφάγος, καθώς οποιαδήποτε κίνηση μπορεί να είναι επικίνδυνη».
Βασικά ζητούμενα σε κάθε τέτοια εξέταση –που συμβαίνει σε πολλά μουσεία στον κόσμο, όπως το Βρετανικό και το Μουσείο Μίνστερ της Γερμανίας– είναι, ασφαλώς, να μην πειραχτεί τίποτα από το σάβανο, τα οστεολογικά κατάλοιπα και τα φυλαχτά ή άλλα κοσμήματα που συνόδευαν τον νεκρό, ενώ οι επιστήμονες στρέφουν τον ενδιαφέρον τους στο εάν η μούμια είναι αυθεντική, από τι υπέφερε ο ταριχευμένος όσο ζούσε, κάτι που μαρτυρά το προσωπικό του παρελθόν, τις διατροφικές συνήθειες της περιόδου, τον γενικότερο τρόπος ζωής και τα έθιμα ταφής, όπως μας λέει ο Κώστας Νικολέντζος.
Απομονώσαμε ένα τμήμα του νοσοκομείου γι’ αυτή την εξέταση, εκκενώνοντας τον χώρο από οτιδήποτε μπορούσε να προκαλέσει προβλήματα.
Οι τέσσερις μούμιες ανήκουν στην πτολεμαϊκή περίοδο –304-30 π.Χ.– και είναι μία νεαρή γυναίκα, δύο άνδρες (εν εξ αυτών, ο Απίωνας, εκτίθεται ήδη στη συλλογή του Μουσείου) και ένα νεαρό αγόρι. «Χρησιμοποιήσαμε ό,τι πιο σύγχρονο υπάρχει στην τεχνολογία του τομέα μας, δημιουργώντας τομές, όπως ονομάζονται, των 0,6 χιλιοστών. Οι δεκάδες χιλιάδες εικόνες που έχουμε στα χέρια μας μετά την τομογραφία μάς επιτρέπουν –και αυτό είναι το μεγάλο πλεονέκτημα– να έχουμε, όπως λέγεται, διακριτική ικανότητα των 1-2 χιλιοστών, άρα μπορούμε να δούμε με πάσα λεπτομέρεια και από οποιαδήποτε οπτική το παραμικρό στοιχείο κάθε μούμιας, κάνοντας ταυτόχρονα και τρισδιάστατη απεικόνισή τους, ξεκινώντας από τις εξωτερικές γάζες και εισερχόμενη εν τω βάθει του νεκρού», περιγράφει ο Νικόλαος Μποντόζογλου.
Οι τέσσερις μούμιες που εξετάστηκαν πρόσφατα, όπως μας αφηγείται η Αργυρώ Γρηγοράκη, «προέρχονται από την περιοχή Akhmim της Αιγύπτου και είναι μέρος της δωρεάς του Αιγυπτιώτη Ιωάννη Δημητρίου, ο οποίος –σταδιακά από το 1880 έως το 1887– δώρισε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο τη συλλογή του».
Στο συνολικό πρότζεκτ του «σκαναρίσματος» των αιγυπτιακών μουμιών συμμετέχει επιπλέον ο Παναγιώτης Λάζαρης, συντηρητής αρχαιοτήτων και έργων τέχνης, ο οποίος είναι υπεύθυνος για τη συντήρηση των μουμιών αλλά και των σαρκοφάγων τους, μεταξύ άλλων. Η όλη διαδικασία γίνεται με τη συνεργασία του Ελληνικού Ινστιτούτου Αιγυπτιολογίας, με την καθοριστική συμμετοχή της δρος Αλίκης Μαραβέλια, αιγυπτιολόγου, ιδρύτριας του Ινστιτούτου.
Η «μεγάλη τύχη» της ανακάλυψης της «ψευδομούμιας»
Το 2016, στην πρώτη φάση της αξονικής τομογραφίας των μουμιών του Μουσείου, είχαν εξεταστεί πέντε μούμιες: μία γυναίκα 20-30 ετών, δύο άντρες περίπου στο ίδιο ηλικιακό φάσμα και ένα αγόρι περίπου οκτώ ετών. Η πέμπτη μούμια αποκαλύφθηκε ότι ήταν συνθετική ή «ψευδομούμια», που αρχικώς οι αρχαιολόγοι θεώρησαν, όπως μας λέει ο Νικόλαος Μποντόζογλου, ότι πρόκειται για παιδί λόγω μεγέθους.
«Αυτό που ανακαλύψαμε ήταν πως ήταν επιμελέστατα συντεθειμένη, με πολλές στρώσεις γαζών, σαν να ανήκε σε υψηλά κοινωνικά στρώματα», αναφέρει ο Νικόλαος Μποντόζογλου. «Επίσης, αποδείξαμε ότι ο σκελετός δεν ήταν κανονικός αλλά δημιουργήθηκε από σκόρπια κόκαλα, καθώς βρήκαμε τρία μηριαία οστά. Μάλιστα, ήταν τόσο επιμελώς τριμμένα, που φάνηκε ότι οι ταριχευτές ήθελαν να δώσουν την εικόνα ενός “κανονικού” νεκρού, ενώ ήταν στερεωμένος και σε ξύλα, που αποδείξαμε ότι ήταν καλάμια και φοίνικες. Αυτό ενισχύει τη θεωρία ότι πολλές φορές οι νεκροί δεν βρίσκονταν –ας πούμε, πνίγονταν–, οπότε οι ταριχευτές ήταν υποχρεωμένοι να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για μιαν ανάλογη τελετή. Ηταν η πρώτη φορά που αποδείξαμε κάτι τέτοιο με τη μέθοδο της αξονικής τομογραφίας».
Η «ψευδομούμια» ανήκει στην ίδια περίοδο και αυτό μας δείχνει ότι οι ταριχευτές «εξαπατούσαν» –εσκεμμένα ή όχι– τους συγγενείς του νεκρού, δημιουργώντας μία σορό από ένα συνονθύλευμα οστών άλλων ανθρώπων.
Το εύρημα της «ψευδομούμιας» χαρακτηρίζεται ιδιαιτέρως σημαντικό από τους αρχαιολόγους, καθώς η επιστημονική βιβλιογραφία δεν έχει πολλές αντίστοιχες αναφορές, σύμφωνα με την Αργυρώ Γρηγοράκη, που χαρακτηρίζει «μεγάλη τύχη» την ανακάλυψή της. «Η “ψευδομούμια” αυτή ανήκει στην ίδια περίοδο και αυτό μας δείχνει ότι οι ταριχευτές “εξαπατούσαν” –εσκεμμένα ή όχι– τους συγγενείς του νεκρού, δημιουργώντας μία σορό από ένα συνονθύλευμα οστών άλλων ανθρώπων. Αυτό συνέβαινε διότι οι ταριχευτές έπρεπε κάτι να παραδώσουν στους οικείους του νεκρού, ενώ εμάς μας βοηθά με επιπλέον στοιχεία για τη ζωή των αρχαίων Αιγυπτίων», όπως λέει η αρχαιολόγος και επιβεβαιώνει ο Κώστας Νικολέντζος.
Αυτό που έχει επιπλέον επιστημονικό ενδιαφέρον για τις «ψευδομούμιες» είναι ότι έχουν βρεθεί κάποιες που χρονολογούνται στον 17ο ή τον 18ο αιώνα μ.Χ., όταν οι τότε ευρωπαϊκή αριστοκρατία «διψούσε» για τέτοια συλλεκτικά αντικείμενα και διάφοροι επιτήδειοι τους ικανοποιούσαν αυτή τη δίψα, όπως προκύπτει από τη συνομιλία της «Κ» με τους αρχαιολόγους.
Ιέρεια με… πλαστική επέμβαση
Οσον αφορά τις υπόλοιπες μούμιες που εξετάστηκαν το 2016, η γυναίκα φαίνεται ότι ήταν ιέρεια και ταριχεύτηκε μάλλον σε προχωρημένη σήψη και η ταρίχευσή της δεν ήταν πολύ… επαγγελματική. Βρέθηκαν ξυλαράκια από φοινικόδεντρο στα ρουθούνια της, κατά την προσπάθεια της επέμβασης αφαίρεσης του εγκεφάλου ή κατά την προσπάθεια των ταριχευτών να την… ομορφύνουν, όπως μας λέει η Αργυρώ Γρηγοράκη· «σαν να προσπαθούσαν να της κάνουν πλαστική επέμβαση», μας λέει χαρακτηριστικά.
Κι ενώ το 8χρονο αγόρι ήταν σε πολύ καλή κατάσταση, για τους δύο άνδρες της επιχείρησης του 2016 βρέθηκαν πολύ σημαντικά ευρήματα, κάποια εκ των οποίων για πρώτη φορά στη βιβλιογραφία, με δημοσιεύσεις σε ιδιαίτερες έγκριτες επιστημονικές επιθεωρήσεις.
Αρχαίο σφράγισμα, ιγμόρεια και ανευρύσματα
Οπως μας λέει ο διευθυντής του Αξονικού Τομογράφου του Ιατρικού Κέντρου, ο ένας εκ των ανδρών «αποδείχθηκε ότι είχε υποστεί οδοντιατρική εργασία, κάτι σαν το σημερινό σφράγισμα, που μόνον άλλη μία φορά στη βιβλιογραφία έχει βρεθεί κάτι τέτοιο, και μάλιστα απολύτως ταυτόσημο. Η εργασία ήταν τόσο καλή, που αποδεικνύει ότι δεν ήταν τυχαία επέμβαση και ότι αποτελεί πρακτική της εποχής».
Ταυτόχρονα, ο ίδιος άνδρας, όπως λέει ο Νικόλαος Μποντόζογλου, «έπασχε από κάποια ασυνήθιστη πάθηση των ιγμορείων, που στην Ιατρική ονομάζεται σύνδρομο του silent sinus, και ποτέ άλλοτε δεν είχαμε μια τέτοια περιγραφή. Το σύνδρομο αυτό είχε δημιουργήσει παραμόρφωση στο πρόσωπο του άνδρα, αποδεικνύοντας ότι έπασχε από χρόνια φλεγμονή».
Ο ένας εκ των ανδρών αποδείχθηκε ότι είχε υποστεί οδοντιατρική εργασία, κάτι σαν το σημερινό σφράγισμα, που μόνον άλλη μία φορά στη βιβλιογραφία έχει βρεθεί κάτι τέτοιο.
Στον ίδιο άνδρα, όπως λέει ο συνομιλητής μας, ανακαλύφθηκε ανεύρυσμα στη σπονδυλική αρτηρία που του δημιουργούσε αφόρητο πόνο από τον λαιμό έως το χέρι του. «Δεν γνωρίζουμε, όμως, αν πέθανε από αυτό, παρότι τα ανευρύσματα κάποιες φορές σπάνε».
Ο δεύτερος άνδρας έπασχε από μονοαρθρίτιδα στα αριστερά της σπονδυλικής στήλης, που είχε ως συνέπεια συνεχή παροξυσμικό πόνο στο άνω άκρο, λέει ο Νικόλαος Μποντόζογλου, που μας πληροφορεί ότι τα ευρήματα με το σφράγισμα και το ιγμόριο και η απόδειξη της «ψευδομούμιας» αποτέλεσαν σημαντικότατες δημοσιεύσεις έπειτα από ενδελεχή επιστημονικό έλεγχο διεθνώς.