Με την αλματώδη άνοδο της αγοραίας και μισθωτικής αξίας των ακινήτων, το ζήτημα της πρόσβασης σε αξιοπρεπή και οικονομικά προσιτή στέγαση για όλους επανέρχεται συνεχώς στον δημόσιο διάλογο. Μπορεί η κατοικία να επαναπροσδιοριστεί ως κοινωνικό αγαθό και όχι ως κερδοσκοπικό προϊόν με τη δημιουργία εναλλακτικών μοντέλων κατοίκησης, αποσυνδεδεμένων από την έννοια της ιδιοκτησίας, βασισμένων στο δικαίωμα χρήσης και στη συνδιαχείριση;
Η «Κ» μίλησε με τον Carles Baiges, μέλος της καταλανικής αρχιτεκτονικής κοοπερατίβας Lacol που κέρδισε πέρυσι το βραβείο Αναδυόμενης Αρχιτεκτονικής στα ευρωπαϊκά βραβεία Mies van der Rohe για το κτίριο κατοικιών La Borda που βασίζεται στο μοντέλο της συνεταιριστικής κατοικίας και αποτελεί προϊόν συμμετοχικού σχεδιασμού.
Το μοντέλο είναι ευρέως διαδεδομένο στη Δανία, στην Ουρουγουάη και στη Γερμανία και διαφέρει από αυτό της κοινωνικής ή εργατικής κατοικίας. Για να μπεις στον συνεταιρισμό αγοράζεις μερίδιο –μετοχικό κεφάλαιο που αντιστοιχεί στην αξία του ακινήτου– ως δικαίωμα χρήσης της κατοικίας, το οποίο επιστρέφεται σε περίπτωση αποχώρησης. Τα διαμερίσματα δεν είναι ιδιόκτητα –ανήκουν στον συνεταιρισμό– και πληρώνεις ένα μηνιαίο αντίτιμο, κάτι σαν ενοίκιο.
«Στη συνεταιριστική στέγαση οι χρήστες ηγούνται της διαδικασίας, δεν είναι παθητικοί δέκτες. Οι άνθρωποι μπορούν να μείνουν εκεί όλη τους τη ζωή, χωρίς να αυξηθεί το κόστος “ενοικίου” και χωρίς να έχουν τη δυνατότητα υπενοικίασης ή μεταπώλησης, επειδή το ακίνητο παραμένει πάντα στον συνεταιρισμό», τονίζει ο Carles Baiges.
Παλιό εργοστάσιο
Ο οικιστικός συνεταιρισμός La Borda κτίστηκε σε τμήμα του αυτοδιαχειριζόμενου βιομηχανικού πάρκου Can Batlló που πρωτολειτούργησε το 1880 ως εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας. Το 1976 –με το νέο γενικό πολεοδομικό σχέδιο του δήμου– χαρακτηρίστηκε χώρος πρασίνου, ενώ το 2006 εγκρίθηκε από το Δημοτικό Συμβούλιο η ανάπλαση της περιοχής σε χώρο συνύπαρξης βιομηχανικών κτιρίων, χιλίων εργατικών κατοικιών και δημοσίων κτιρίων και ενός πάρκου 26,5 στρεμμάτων.
Μια βασική ανάγκη μετατράπηκε σε συλλογικό εγχείρημα, με σκοπό την παροχή οικονομικά προσιτής και οικολογικά βιώσιμης στέγασης.
Παρά τις ελπιδοφόρες αποφάσεις, η αδράνεια της πολιτείας και μια σειρά αντικρουόμενων οικονομικών συμφερόντων εμπόδιζε την έναρξη των παρεμβάσεων, γεγονός που ώθησε σε δυναμικές κοινωνικές διεκδικήσεις από τα κάτω. Η «Επιτροπή κατοίκων της La Bordeta» και το «Κοινωνικό Κέντρο Sants» οργάνωσαν καθιστική διαμαρτυρία, κατάληψη και μετατροπή ενός κτιρίου σε αυτοδιαχειριζόμενο πολιτιστικό χώρο. Επειτα από σειρά κινητοποιήσεων, ο Δήμος Βαρκελώνης ενέκρινε την παραχώρηση ολόκληρου του βιομηχανικού πάρκου στην οργάνωση των κατοίκων της περιοχής La Bordeta.
Για πρώτη φορά, δημόσια περιουσία παραχωρήθηκε σε περίπου 50.000 ακτιβιστές, κάτω από την ομπρέλα της συμμετοχικής πλατφόρμας πολιτών Barcelona en Comú, και την ενεργή υποστήριξη της ακτιβίστριας και δημάρχου της Βαρκελώνης Αδα Κολάου.
Σε συνεργασία με την αρχιτεκτονική βαρκελωνέζικη ομάδα Lacol –μέσω αυτοοργάνωσης, συνελεύσεων και με πολλή εθελοντική εργασία– οι κάτοικοι ανέλαβαν την ανάπλαση των εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών μονάδων και την ανέγερση της πρώτης συνεταιριστικής πολυκατοικίας. Η χρηματοδότηση του έργου προήλθε από εισφορές κατοίκων και μελών αλλά και από την οικονομική υποστήριξη ιδρυμάτων ηθικής και κοινωνικής χρηματοδότησης. Το οικόπεδο εκμισθώθηκε από το Δημοτικό Συμβούλιο της Βαρκελώνης, με τη μορφή κρατικής επιχορηγούμενης οικίας, με δικαίωμα χρήσης για 75 χρόνια και καταβολή ετήσιας αμοιβής.
«Κοινωνικές κατοικίες»
«Κάθε πόλη χρειάζεται δημόσιες επενδύσεις σε οικονομικά προσιτή κατοικία. Η Βαρκελώνη καινοτομεί πολύ όσον αφορά τη συνεταιριστική στέγαση, εστιάζει σε νέες μορφές επενδύσεων όπως την αγορά ιδιωτικών κατοικιών για να τις μετατρέψει σε κοινωνικές κατοικίες… Αλλά υπάρχουν πολλά σημαντικά θέματα (όπως ο έλεγχος ενοικίων) που πρέπει να αποφασιστούν σε εθνικό επίπεδο», λέει ο Baiges.
«Η αρχιτεκτονική μπορεί να βοηθήσει να υλοποιηθούν αυτές οι ιδέες και να γίνουν πιο ελκυστικές, αλλά χωρίς δημόσιες πολιτικές, δεν μπορεί να λύσει αυτά τα προβλήματα. Ο αρχιτέκτονας είναι ένα ακόμα στοιχείο στην κοινωνία που με τα εργαλεία του μπορεί να βελτιώσει ή να επιδεινώσει καταστάσεις. Η δουλειά μας δεν είναι ποτέ ουδέτερη».
Η πολυκατοικία La Borda αποτελεί εξαιρετικό παράδειγμα μη κερδοσκοπικής στέγασης. Μια βασική ανάγκη μετατράπηκε σε συλλογικό εγχείρημα από τα κάτω, με σκοπό την παροχή αξιοπρεπούς, οικονομικά προσιτής και οικολογικά βιώσιμης στέγασης. Ταυτόχρονα αναπτύχθηκε ένα νέο μοντέλο διαχείρισης και ιδιοκτησίας, ενισχύθηκαν οι σχέσεις μεταξύ των γενεών, η κοινοτική ενσωμάτωση και αυτοοργάνωση, και προωθήθηκε η αλληλέγγυα οικονομία.
Διαμερίσματα με κοινόχρηστη κουζίνα, τραπεζαρία, καθιστικό
Στο La Borda υπάρχουν 28 διαμερίσματα, τριών μεγεθών (40, 60 και 75 τ.μ.) με σχεδόν 300 τ.μ. κοινόχρηστων χώρων, μεταξύ των οποίων: κουζίνα-τραπεζαρία-καθιστικό, χώρος πολλαπλών χρήσεων, επισκεπτών, πλυντηρίου και υγειονομικής περίθαλψης, αίθριο και δύο μεγάλες βεράντες στα δώματα.
Διώροφοι κοινόχρηστοι ανοιχτοί χώροι, κατακόρυφα φωτεινά αίθρια, μεταβαλλόμενες προσόψεις, πανιά, περσίδες και τυποποιημένα επαναλαμβανόμενα στοιχεία αντανακλούν μια βιομηχανική τραχύτητα αντλώντας στοιχεία λαϊκής παράδοσης. Ολα περιστρέφονται γύρω από την κεντρική αυλή: έναν αστείρευτο χώρο κοινωνικής αλληλεπίδρασης που θυμίζει τα «corralas» – τυπολογία λαϊκής κατοικίας στην κεντρική και νότια Ισπανία.
Οι κάτοικοι χρησιμοποιούν εφαρμογές και ημερολόγια κράτησης για το πλύσιμο των ρούχων, οργανώνουν κοινά γεύματα και αναθέτουν τον καθαρισμό σε ομάδες ανά βάρδιες, ενώ ταυτόχρονα ενισχύουν την κοινωνικοποίηση μέσω δραστηριοτήτων όπως εργαστήρια ξυλουργικής και μουσικής.
Ευελιξία και φθηνή ξυλεία
Χώροι ευφυείς και ευέλικτοι, εφευρετικοί και καλοδουλεμένοι, λειτουργικοί και αναπάντεχοι, σχεδιασμένοι άλλοτε ως κελύφη πολύπλοκων δρώμενων και άλλοτε ως οικεία καλούπια ζωής. Το πιο σημαντικό στο έργο αυτό είναι η γενναία αρχιτεκτονική σύνθεση, ένα επιτυχημένο πείραμα συμμετοχικού σχεδιασμού, που γεννιέται χάρη στην ανάγκη αλληλεπίδρασης των χρηστών και ενδυνάμωσης των ανθρώπινων σχέσεων. Μια πολυκατοικία ιδωμένη ως εργαστήριο συλλογικών γεγονότων και διεκδικήσεων.
Τσιμεντόλιθοι, πλεκτά μεταλλικά στηθαία, αδρή τσιμεντοκονία, φυσικό ξύλο, διάφανα πολυκαρβονικά πανέλα. Εμφαση στην κυκλική οικονομία. Η πολυκατοικία La Borda κατασκευάστηκε σε έξι στάθμες σχεδόν εξ ολοκλήρου από ελαφριά, υψηλής ποιότητας ανανεώσιμη ξυλεία: cross laminated timber wood (CLT), αντί για χάλυβα ή μπετόν. «Προσπαθούμε να χρησιμοποιούμε τις βιωσιμότερες και πιο αειφόρες λύσεις που επιτρέπει κάθε έργο. Στο La Borda ο συνεταιρισμός ήθελε να δημιουργήσει ένα έργο με το χαμηλότερο δυνατό ενεργειακό αποτύπωμα και γι’ αυτό επιλέξαμε μαζί το CLT».
«Ο μόνος τρόπος για να πετύχουμε τους περιβαλλοντικούς στόχους που έχουμε ως κοινωνία είναι η αποανάπτυξη, επομένως προσπαθούμε πάντα να σχεδιάζουμε μειώνοντας (το νερό, την ενέργεια, τα υλικά, την κατανάλωση) όσο το δυνατόν περισσότερο. Δεν αρκεί μόνο να αλλάξουμε κάποια υλικά ή μια τεχνολογία με κάποια άλλη».
«Προσπαθούμε πάντα να παρατείνουμε τη διάρκεια ζωής των κτιρίων (ή μέρους αυτών) όσο το δυνατόν περισσότερο. Είναι το πρώτο μέτρο μείωσης της κατανάλωσης. Μας απασχολεί πολύ και η πολιτιστική κληρονομιά, ειδικά της βιομηχανικής και λαϊκής αρχιτεκτονικής, που μερικές φορές παραβλέπεται».
Η αρχιτεκτονική των Lacol συγκινεί. Οχι γιατί είναι ποιητική, αλλά γιατί προσφέρει απλόχερα στον χρήστη. «Οταν οι άνθρωποι μετακόμισαν για πρώτη φορά στο La Borda, τα πρώτα σχόλια που ακούγαμε ξανά και ξανά ήταν πόσο άνετα ήταν τα σπίτια τους. Ανέφεραν τη βελτίωση της υγείας τους, το γεγονός ότι δεν χρειαζόταν να χρησιμοποιούν τόση θέρμανση τον χειμώνα (λόγω της καλής κατασκευής), πώς ο σχεδιασμός τους προέτρεπε να συναντιούνται με τους άλλους ενοίκους», τονίζουν οι Lacol. αι προσθέτουν: «Η προσπάθειά μας έχει αληθινό αντίκτυπο στους κατοίκους. Οταν οι επισκέπτες μπαίνουν για πρώτη φορά και βλέπουν το αίθριο με ποδήλατα, φυτά, ζωή, φως… η πρώτη τους αντίδραση είναι να πουν: “αυτό είναι δυνατόν!” έχοντας ζητήσει πράγματα που για εμάς φαίνονται προφανή αλλά δεν είχαν ποτέ φανταστεί ότι θα μπορούσαν να γίνουν διαφορετικά. Το να κάνουμε τις εναλλακτικές λύσεις πραγματικότητα είναι σημαντική πτυχή της δουλειάς μας».
Οι πρωτοπόροι
Στα χνάρια του Γάλλων αρχιτεκτόνων Λακατόν και Βασάλ, γνωστών για κτίρια κοινωνικής στέγασης και εργατικές πολυκατοικίες, οι Lacol μοιάζουν να ταυτίζονται μαζί τους τόσο μορφολογικά όσο και ιδεολογικά. «Από φοιτητές θαυμάζουμε τους Lacaton & Vassal. Για το πώς κάνουν καλή αρχιτεκτονική που αποτελεί και πολιτική δήλωση ταυτόχρονα».
Στα προσεχή τους σχέδια περιλαμβάνονται αρκετά συνεταιριστικά στεγαστικά έργα, ενώ μαζί με άλλους μηχανικούς αναπτύσσουν νέες ιδέες ενεργειακής μετάβασης προς ένα βιώσιμο, δίκαιο και δημοκρατικό μοντέλο, δημιουργώντας έναν μεγαλύτερο συνεταιρισμό που ονομάζεται BATEC (www.batec.coop).