Eίναι μια λέξη που ο Χρόνης Μπότσογλου (1941-2022) είχε φτιάξει μόνος του: «Ανθρωποζωγράφος». «Εμαθα πολλά πράγματα από αυτόν τον ανθρωποζωγράφο», γράφει στο βιβλίο του «Το χρώμα της σπουδής» (Πατάκης, 2005) για τον Φράνσις Μπέικον.
Στην αναδρομική έκθεση του Μπότσογλου που τιτλοφορείται «Η αδιάλλακτη ειλικρίνεια της ενσυναίσθησης» και φιλοξενείται στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στη Χώρα της Ανδρου, υπάρχουν δύο πορτρέτα του Φράνσις Μπέικον. Περιλαμβάνονται στις «Αναφορές», την ενότητα που κλείνει το μεγάλο αφιέρωμα σε έναν από τους σημαντικότερους παραστατικούς καλλιτέχνες της σύγχρονης ελληνικής ζωγραφικής.
Οι «Αναφορές» είναι γεμάτες πρόσωπα: Χαλεπάς, Μπουζιάνης, Βαν Γκογκ, Τζακομέτι, Σουτίν. Οπως παρατήρησε η υπεύθυνη της συλλογής του Ιδρύματος Β&Ε Γουλανδρή Μαρία Κουτσομάλλη – Μορώ και επιμελήτρια της έκθεσης, αυτά τα φανταστικά πορτρέτα που καθόλου δεν ενδιαφέρονται για την πιστή αναπαράσταση της όψης των καλλιτεχνών, αποτίνουν φόρο τιμής στους δασκάλους του Μπότσογλου «με όλη την ταπεινότητα που τον χαρακτηρίζει».
Στην πληρέστατη και σε πολλά σημεία συγκινητική ξενάγηση που μας έκανε η ίδια, έχοντας πάντοτε δίπλα της τον γενικό διευθυντή του Ιδρύματος Κυριάκο Κουτσομάλλη, τονίστηκε επανειλημμένα ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της δουλειάς του Μπότσογλου. Από τα περίπου 100 έργα –σχέδια με μολύβι, παστέλ, ελαιογραφίες, ακουαρέλες, μπρούντζινα, ορειχάλκινα και γύψινα, τα οποία καλύπτουν την περίοδο από το 1953 έως το 2018– η ανθρώπινη μορφή βρίσκεται στο κέντρο των συνθέσεων στην πλειονότητά τους. «Ζωγραφίζω ανθρώπους επειδή είναι το ωραιότερο πράγμα που υπάρχει», έλεγε ο Μπότσογλου. Οι πίνακές του –έργα ενός άξιου μάστορα της ζωγραφικής ο οποίος κατάφερε να κατακτήσει την τέχνη του– δεν εξωραΐζουν. Σκάβουν μέχρι το μεδούλι των μοντέλων αποκαλύπτοντας τις μύχιες σκέψεις, τις αδυναμίες, την παρακμή, τη φθορά.
Εξίσου αδιάλλακτος ήταν ο Μπότσογλου στην αναζήτηση της αλήθειας τόσο στη μορφή όσο και στο σώμα του. Τουλάχιστον 15 έργα της έκθεσης είναι προσωπογραφίες, που εξελίσσονται από τα πρωτόλεια της νεανικής ηλικίας και την «Αυτοπροσωπογραφία» (1967) ώς τον «Γονατισμένο άντρα» (1983) και τον «Νεκρομάντη», το πρώτο έργο της σειράς «Μια προσωπική Νέκυια» (1993-2000) – πολύπτυχο αποτελούμενο από 26 έργα, 13 από τα οποία παρουσιάζονται στην έκθεση. Εκτός από τον εαυτό του, ο Μπότσογλου ζωγραφίζει στη συγκεκριμένη σειρά τις αναμνήσεις του από πρόσωπα που υπήρξαν αγαπητά: οι γονείς του, ο θείος και η θεία του, οι ζωγράφοι Νίκος Παραλής, Λευτέρης Κανακάκις (ως «Ψαράς της Σαντορίνης») και Ασαντούρ Μπαχαριάν. Η σειρά «Νέκυια», εμπνευσμένη από τη ραψωδία λ΄ της Οδύσσειας, τον βοήθησε να ξαναδεί όλη τη σχέση του με τη μνήμη. «Για να μπορέσω να κάνω αυτή τη “Νέκυια” πρέπει να πάψω να θυμάμαι. Οταν θυμάσαι, οι νεκροί αναρριγούν, κι αυτό τους κρατά σιωπηλούς», έγραψε ο ίδιος. Ο Μπότσογλου ήξερε ότι η μνήμη είναι ασθενέστερη της φαντασίας, κι ότι η δεύτερη συμπληρώνει την πρώτη βοηθώντας μας να κατανοήσουμε καλύτερα και πιο αγαπητικά τους ανθρώπους. «Οταν τελείωσα την Νέκυια, αφού ζωγράφισα και τη σκιά του Νίκου Καββαδία, και έφυγα από το ατελιέ, άρχισα να κλαίω, με αναφιλητά έκλαιγα, και σπασμούς ασταμάτητα ώρα πολλή χωρίς συγκεκριμένο λόγο […]. Τότε ένιωσα τέλος εποχής […]», έγραψε στο «Χρώμα της σπουδής».
Οι πίνακές του δεν εξωραΐζουν· σκάβουν μέχρι το μεδούλι των μοντέλων, αποκαλύπτοντας τις μύχιες σκέψεις, τις αδυναμίες, την παρακμή, τη φθορά.
Εργα-ορόσημα
Η έκθεση της Ανδρου δίνει στον επισκέπτη την ευκαιρία να εξερευνήσει περισσότερα από εξήντα πέντε χρόνια μιας εξαιρετικά γόνιμης καλλιτεχνικής διαδρομής, και αναπτύσσεται σε ζωγραφικά κεφάλαια, όπως ο ίδιος τα όρισε στα γραπτά κείμενά του. Η γενναιόδωρη συμμετοχή της οικογένειας του ζωγράφου όπως και πολλών συλλεκτών, ιδιωτών και θεσμών, επέτρεψε να παρουσιαστούν έργα-ορόσημα του καλλιτέχνη και άλλα που εκτίθενται για πρώτη φορά, ενώ η επιμελητική αφήγηση ξεκινάει με μια έκπληξη: Τοπιογραφίες, μια θεματική με την οποία ο Μπότσογλου ασχολήθηκε μετά τα 60 του χρόνια.
Στα εγκαίνια της έκθεσης που έγιναν το Σάββατο ήταν παρούσα η σύζυγος του ζωγράφου και οι δύο από τις τρεις κόρες του. Η Ελένη Σακαντάνη, σύντροφος μιας μακράς κοινής ζωής με χαρές και λύπες, έχει μια πολύ διακριτική παρουσία, αντιστρόφως ανάλογη με τη βαρύτητά της στο έργο του καλλιτέχνη. Τόσο η ίδια όσο και η μητέρα του υπήρξαν δύο μοντέλα στα οποία διαρκώς επανερχόταν. Στη σύντομη συζήτησή μας η ίδια μου αναφέρει ότι προωτοήρθε στην Ανδρο ως νεαρή φιλόλογος. «Εχετε μερικά εξαιρετικά πορτρέτα», της λέω. «Δεν είναι δικά μου, του Χρόνη είναι», σχολιάζει. «Θυμάστε κάποιο από αυτά πιο έντονα;» επιμένω. «”Την έγκυο”», απαντάει. «Ζούσαμε τότε στο Παρίσι, και η εγκυμοσύνη στις δίδυμες με περιόρισε στο σπίτι μέχρι τον ένατο μήνα». Στον πίνακα του 1972 εικονίζεται καθιστή, φοράει ένα λευκό νυχτικό που τεντώνεται στο στήθος και την κοιλιά, ενώ τα πόδια της πρησμένα από την εγκυμοσύνη, πατούν γερά στο έδαφος.
Η έκθεση διαρκεί έως την 1η Οκτωβρίου.