ΜΑΡΚ ΦΙΣΕΡ
Το αλλόκοτο και το απόκοσμο
Μετάφραση – επίμετρο: Αλέξανδρος Παπαγεωργίου
Πρόλογος: Ματ Κούχουν
εκδ. Αντίποδες, 2023, σελ. 251
Οσο και αν μας γοητεύει, η παρείσφρηση μη ρεαλιστικών στοιχείων σε μια αφήγηση προκαλεί ταυτόχρονα στον αναγνώστη συναισθηματική και ειδολογική σύγχυση. Δημιουργοί τόσο ετερόκλητοι όσο ο Κάφκα, ο Πόε, ο Μπράντμπερι, ο Τόλκιν, ο Στίβεν Κινγκ και ο Πίντσον –ή, προκειμένου για τον κινηματογράφο, ο Γκιγέρμο Ντελ Τόρο, ο Νόλαν και ο Κρόνενμπεργκ– ομαδοποιούνται πρόχειρα και χάριν ευκολίας στη γενική κατηγορία του φανταστικού. Στη δε προσπάθειά μας να περιγράψουμε το έργο τους, καταφεύγουμε συχνά σε μια πληθωρική παράταξη επιθέτων που τελικά λειτουργούν περισσότερο ως επιφωνήματα θαυμασμού παρά ως προσπάθειες να φωτιστεί και να αποσαφηνιστεί το αισθητικό φαινόμενο. Παίρνοντας ως παράδειγμα την ελληνική λογοτεχνία, πόσο μακριά μπορεί να μας οδηγήσει η επισήμανση πως στο έργο του Γονατά, του Καχτίτση, του Γιώργου Χειμωνά και των συγκαιρινών μας Μιχάλη Μακρόπουλου και Ιωάννας Μπουραζοπούλου ενυπάρχουν στοιχεία του φανταστικού; Πώς μας βοηθά μια τέτοια γενικόλογη παραδοχή να διακρίνουμε τους δημιουργούς μεταξύ τους, να τους προσεγγίσουμε αφηγηματικά και υφολογικά, να περιγράψουμε τις στοχεύσεις τους και τον τρόπο που τα κείμενά τους επενεργούν πάνω μας;
Ο Φίσερ έρχεται εξαρχής σε ρήξη με την ελαστική χρήση του όρου «ανοίκειο» που εισήγαγε ο Φρόιντ στο ομώνυμο δοκίμιό του.
Στο παραπάνω πλαίσιο, η σημαντική συλλογή δοκιμίων του Μαρκ Φίσερ «Το αλλόκοτο και το απόκοσμο» αποτελεί μια ευπρόσδεκτη προσπάθεια συστηματικής μελέτης και συνάμα ανάδειξης των παράδοξων αφηγήσεων του 20ού και του 21ου αιώνα. Ο Φίσερ έρχεται εξαρχής σε ρήξη με την ελαστική χρήση του όρου «ανοίκειο» (γερμανικά: unheimlich) που εισήγαγε ο Φρόιντ στο ομώνυμο δοκίμιό του (εκδ. Πλέθρον, μετάφραση Ε. Βαϊκούση). Ο όρος «ανοίκειο» είναι κατάλληλος για να περιγράψει την αναπάντεχη ανοικείωση του ήδη οικείου, μια πορεία κατά την οποία οι παραδομένες σημασίες του κόσμου παύουν να λειτουργούν – το κλίμα στο οποίο μας παρασύρουν πολλοί αφηγητές του Κάφκα. Δεν επαρκεί όμως ο όρος αυτός, υποστηρίζει ο Φίσερ, προκειμένου να περιγράψει άλλου είδους αφηγηματικές συνθήκες, κατά τις οποίες ό,τι θεωρείται «οικείο» δεν υπονομεύεται εσωτερικά, αλλά αντίθετα βάλλεται έξωθεν. Στις περιπτώσεις αυτές, σύμφωνα με τον Φίσερ, μπαίνουμε στη σφαίρα του αλλόκοτου ή του απόκοσμου.
Ο συγγραφέας αφιερώνει και από ένα μέρος του βιβλίου του στη διερεύνηση των δύο εννοιών μέσα από εκφάνσεις τους στην τέχνη. Στην περίπτωση του αλλόκοτου, μιλάμε για την εισβολή του ανοίκειου «στον παραδεδεγμένο κόσμο της κοινής λογικής» (σελ. 57), για ένα συμβάν που φέρνει «εντός του οικείου κάτι το οποίο βρίσκεται κανονικά πέρα από εκείνο και το οποίο είναι αδύνατο να συμφιλιωθεί με το “οικιακό” ακόμα και ως άρνησή του» (σελ. 43). Η εισβολή του αλλόκοτου «ανοίγει μια έξοδο από το δικό μας κόσμο προς άλλους», μια «αλληλεπίδραση» κόσμων που γίνεται με όρους «ανταλλαγής, αντιπαράθεσης, και τελικά σύγκρουσης» (σελ. 58).
Σε ένα εξαιρετικό δοκίμιο του τόμου, ο Φίσερ επισημαίνει τη σημασία του γεγονότος πως ο ζοφερός μύθος του Λάβκραφτ τοποθετείται σε ένα ρεαλιστικό πλαίσιο και όχι σε κάποιον μακρινό κόσμο που διαφέρει «ριζικά από τον δικό μας […] όπως η Μέση Γη του Τόλκιν» (σελ. 57). Το γνώρισμα αυτό, γράφει ο Φίσερ, μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τη διαφορά μεταξύ του αλλόκοτου και του φανταστικού, και να κατατάξουμε τον Λάβκραφτ πιο κοντά στις Μυθοπλασίες του Μπόρχες, όπου το πλαστό συνυπάρχει με το πραγματικό, παρά στην οξφορδιανή Λέσχη των Inklings από την οποία ξεπηδά η σύγχρονη επική φαντασία. Τα αρχαία τέρατα που αφυπνίζονται στις διηγήσεις του Λάβκραφτ, οι αναχρονισμοί και η «διαστρεβλωμένη αιτιότητα» που αντιμετωπίζουν οι χρονοταξιδιώτες στην επιστημονική φαντασία, η αντίθεση πραγματικού και προσομοιωμένου κόσμου στην ταινία «Matrix», η διαπερατότητα ονείρου-φαντασίωσης-πραγματικότητας στις ταινίες του Λιντς, αποτελούν κατά τον Φίσερ στιγμές ανάδυσης του αλλόκοτου κατά την επαφή ανάμεσα σε «ασύμμετρους κόσμους». Και παρότι το αλλόκοτο ενίοτε συμπίπτει με τον τρόμο, δεν ταυτίζεται απαραιτήτως με αυτό, αφού μπορεί να εκλάβει ακόμη και τη μορφή του γελοίου, π.χ. στην περίπτωση του γκροτέσκου.
Αν το αλλόκοτο συνδέεται με μία εμφάνιση, το απόκοσμο σηματοδοτείται από μία απουσία. Ο Φίσερ κατανοεί την έννοια του απόκοσμου ως μια μεταφυσικά φορτισμένη εμπειρία, πυροδοτούμενη από την έλλειψη γνώσης για το είδος και τους σκοπούς των αόρατων δυνάμεων οι οποίες έδρασαν για να προκαλέσουν ένα αποτέλεσμα που μας προξενεί δέος. Τα ερείπια ενός χαμένου πολιτισμού, η ερημία ενός επιβλητικού φυσικού τοπίου, ένα ναυάγιο στη μέση της ερήμου, μια ανεξήγητη προορατική ικανότητα, μας παραπέμπουν στο «απόκοσμο περίγραμμα μοιραίων δυνάμεων που δεν θα έρθουν ποτέ πλήρως στο προσκήνιο» (σελ. 131) και εγείρουν το ερώτημα: Τι είδους δύναμη και με ποιο σκοπό δημιούργησε αυτό το αποτέλεσμα;
Τα αινίγματα του Ταρκόφσκι
Ο Φίσερ ιχνηλατεί το απόκοσμο στα σχεδόν υπερβατικής φύσης αινίγματα που θέτουν τα αριστουργήματα του Ταρκόφσκι. Σε τι αποσκοπούν τα μηνύματα που στέλνει ο πλανήτης Σολάρις; Τι είναι τελικά το μυστηριώδες δωμάτιο εκπλήρωσης των απώτερων επιθυμιών μας στο οποίο μας οδηγεί ο Στάλκερ; Η απάντηση δεν δίνεται ποτέ, ο θεατής φεύγει από την κινηματογραφική αίθουσα με μια απορία μεταφυσικών διαστάσεων, γεγονός που προσδίδει μια απόκοσμη ποιότητα στις δύο ταινίες.
Η γραφή του Φίσερ χαρακτηρίζεται από ενέργεια και φρεσκάδα που δεν προοικονομούν σε τίποτα την απόφασή του να αυτοκτονήσει λίγο μετά την ολοκλήρωση του έργου, το 2017. Τα δοκίμια της παρούσας συλλογής, που αποτελεί το τελευταίο βιβλίο του συγγραφέα, είναι πάντοτε εμβριθή, τολμηρά και πρωτότυπα. Συντείνουν έτσι όχι απλώς στο να βαθύνουμε τη γνώση μας για τη φύση των παράδοξων αφηγήσεων και τις αισθητικές εμπειρίες που τα συνοδεύουν, αλλά και στο να ατενίσουμε με νέα ματιά πολλά σπουδαία έργα αγαπημένων δημιουργών. Πρόκειται για το δεύτερο βιβλίο του Φίσερ που εκδίδεται στα ελληνικά, μετά την επιδραστική πολιτισμική κριτική «Καπιταλιστικός ρεαλισμός» (εκδ. Futura, μτφρ. Θ. Πανταζάκος, 2015). H παρούσα συλλογή έχει, πάντως, διαφορετικό χαρακτήρα και σαφώς λιγότερη πολιτική χροιά, αντίθετα από ό,τι υπονοεί το οπισθόφυλλο.
Ο κ. Θοδωρής Τσομίδης διδάσκει ανθρώπινα δικαιώματα στο Πανεπιστήμιο του Λάιντεν της Ολλανδίας. Μεταφράσεις του: «Απέναντι στην καρδιά του σκότους» του Εντμουντ Μορέλ (Πατάκης, 2022) και «Ενας καλλιτέχνης της πείνας» του Φραντς Kάφκα (Gutenberg, 2022).