Η Γκαμπριέλα Καμπεσόν Κάμαρα, βραβευμένη συγγραφέας από την Αργεντινή, θα φύγει για τη ζούγκλα σε τρεις ημέρες μετά τη συνέντευξή μας στο Μπουένος Αϊρες, όπου τη συναντήσαμε, τη γενέτειρά της.
Εχει αρχίσει την έρευνα του επόμενου βιβλίου της το οποίο θα έχει ως θέμα τους αυτόχθονες της Αργεντινής και την ταραγμένη ιστορία τους. Με ενθουσιασμό μικρού παιδιού μου λέει πως θα ταξιδέψει με φίλο φωτογράφο άγριας φύσης στην περιοχή Iguazu στα βόρεια της Αργεντινής που συνορεύει με τη Βραζιλία, «για να δω τη ζούγκλα μέσα απ’ τα μάτια του. Οτι μπορώ να τη φανταστώ, μπορώ, αλλά θέλω να τη γνωρίσω».
Η Γκαμπριέλα Καμπεσόν Κάμαρα είναι ακτιβίστρια σε θέματα περιβάλλοντος. Είναι συνιδρύτρια του κινήματος NiUnaMenos κατά της βίας εναντίον των γυναικών και των γυναικοκτονιών σε μια χώρα όπου κάθε 30 ώρες μια γυναίκα δολοφονείται επειδή είναι γυναίκα. Η νουβέλα της «Beautiful, You’ve seen God’s face» (2011) τιμήθηκε από τη Σύγκλητο της Αργεντινής για τη λογοτεχνική συνεισφορά της ενάντια στο human trafficking. Είναι υπέρ της νομιμοποίησης των αμβλώσεων. Είναι βροντερή φωνή στη ΛΟΑΤ+ (LGBT+) κοινότητα. «Οι περιπέτειες της Τσίνα Αϊρον» είναι το πρώτο βιβλίο της που μεταφράστηκε στα ελληνικά.
Καθώς απολαμβάνουμε τους χυμούς μας από βατόμουρο στο καφέ Hierbabuena στο Σαν Τέλμο, πολυσύχναστο προάστιο του Μπουένος Αϊρες, η Καμπεσόν Κάμαρα μου εξηγεί ότι η Τσίνα απελευθερώνεται, ξεγυμνώνεται απ’ όλες τις αναστολές της, είναι χαρούμενη σε αντίθεση με τον Μαρτίν Φιέρο στο έπος του Ερνάντες που έχει χάσει τον δρόμο του, παραμένοντας παγιδευμένος σε έναν κόσμο διαφθοράς. Αλλά πώς της ήρθε κι έβαλε Σκωτσέζα για σύντροφο της Τσίνα στο ταξίδι; «Στην αρχή του έπους του, ο Ερνάντες βάζει έναν Αγγλο να στρατεύεται στον αργεντινό στρατό. Τον απέλυσαν αφού κατάλαβαν πως ήταν Αγγλος. Ε, εγώ έβαλα μια Σκωτσέζα. Ενα άτομο που έχει γεννηθεί στο κέντρο της Γης σαν τη Λιζ έχει γνώσεις. Η Λιζ είναι ένας άνθρωπος, δεν αντιπροσωπεύει τη χώρα της».
Αλήθεια, είχε ήδη προφητεύσει όλες αυτές τις μεταμορφώσεις της Τσίνα από την αρχή της γραφής του βιβλίου; «Οχι, το μόνο που ήξερα ήταν ότι θα κατέληγαν με τους αυτόχθονες για μια νέα και χαρούμενη ζωή. Γι’ αυτό ήθελα η ηρωίδα του βιβλίου μου να είναι παιδί. Να βλέπει τον κόσμο για πρώτη φορά. Ηξερα πως η Τσίνα και η Σκωτσέζα θα γίνονταν φίλες και ερωμένες. Την αγάπησα την Τσίνα. Την έκανα να είναι έξυπνη. Να σκέφτεται από μόνη της. Να ξέρει τα δικαιώματά της. Βλέπεις, είναι μια δεκατετράχρονη και η επιθυμία της είναι να είναι ζωντανή, γερή κι ελεύθερη. Δεν έχει τίποτα να ξεμάθει. Σχεδόν τίποτα».
Μαγικές μεταμορφώσεις
Μεταμορφώσεις. Αυτό ακριβώς κατά βάθος είναι και το στοιχείο γραφής της συγγραφέα. Ο κακός μεταμορφώνεται σε καλό, ο αφελής σε υποψιασμένο, ο άπειρος σε έμπειρο, η γυναίκα-μάνα σε άνδρα και μάλιστα νταή, η λεσβία σε πιστή σύζυγο και ερωμένη. Και το τελευταίο της βιβλίο, που θα εκδοθεί σύντομα στα ισπανικά, πάλι με μεταμορφώσεις δεν καταπιάνεται; «Η “La Monja Alférez” ή “Η υπολοχαγός μοναχή”, έχει να κάνει με την Καταλίνα ντε Εραούσο που ήταν υπαρκτή γυναίκα που έζησε στην Ισπανία του 17ου αιώνα ως άνδρας. Εφθασε και στην Αργεντινή όπου έζησε μια ζωή ξέφρενης βίας. Ξέρεις, μέχρι και ο Φίλιππος Δ΄, ο βασιλιάς της Ισπανίας, του επέτρεψε να κρατήσει το αξίωμα του υπολοχαγού στον στρατό κι ακόμα κι ο Πάπας τον άφησε να κρατήσει ανδρικό όνομα επειδή αποδείχτηκε ότι ήταν γυναίκα-παρθένα. Θα μπορούσαν να τον είχαν εκτελέσει».
Πώς έπεσε στην αντίληψή της μια τέτοια ιστορία; «Την ιδέα μού την έδωσε ένας πίνακας στο σπίτι μιας φίλης. Με εντυπωσίασε κι άρχισα να κάνω ερωτήσεις. Να ψάχνω. Ξανακέντησα τη ζωή του σκληρού υπολοχαγού. Τον έκανα να σώζει, όχι από ευσπλαχνία, τρία παιδάκια που κινδύνευαν, να τα φροντίζει και να τα μεγαλώνει σε ένα σπίτι που ξεχείλιζε από αγάπη. «Love, love, love», αναφωνεί η Καμπεσόν Κάμαρα και συμπληρώνει, «όταν ήμουν μικρή, ήμουν πιο σκοτεινή, τώρα δεν είμαι ούτε μικρή ούτε σκοτεινή πια. I believe in love».
Η γραφή είναι μουσική
Μικρή μπορεί να μην είναι, αλλά για πενήντα πέντε χρόνων δεν δείχνει. Εχει πάνω της την ενέργεια εφήβου. Πώς κρατιέται τόσο ακμαία, τη ρωτώ μπας και μου δώσει καμιά εύκολη λύση. «Δεν τρώω, δεν πίνω και κάνω όρθια σανιδοκωπηλασία». Τώρα μάλιστα. Ρίχνω μια ματιά στα άδεια ποτήρια μας. Παραγγέλνουμε έναν εσπρέσο, και σκέφτομαι πως όλη την καλοσύνη απ’ τα βατόμουρα –η δική μου προσπάθεια για να παραμείνω ακμαία– θα την σκοτώσει η καφεΐνη. Συμμαζεύω τις σκέψεις μου και ρωτώ τι σημαίνει γραφή για αυτήν. «Γραφή σημαίνει μουσικότητα. Είναι το ψάξιμο για αυτές τις λέξεις-νότες που ηχούν μουσικά κι όπως τις θέλω. Αλλά με την Τσίνα δεν χρειάστηκε να ψάξω, οι λέξεις, οι ρυθμοί, οι δονήσεις ήρθαν από μόνες τους. Σαν το ποτάμι που ρέει. Οταν βρω τη μουσική, το κείμενο είναι ζωντανό».
Στο τρίτο μέρος του βιβλίου της έχει αφήσει τις λέξεις των ιθαγενών αμετάφραστες. Γιατί; «Θυμάμαι όταν ήμουν μικρή και διάβαζα Ντοστογιέφσκι, πόσες λέξεις ήταν ανερμήνευτες. Ολόκληρες παράγραφοι στα γαλλικά! What the f… is this? Και κάθε ξενόγλωσσο βιβλίο μεταφράζεται στην Ισπανία στα ισπανικά. Μπορεί να μιλάμε την ίδια γλώσσα αλλά δεν χρησιμοποιούμε τις ίδιες λέξεις. Σκοπός μου στο βιβλίο ήταν να κρατήσω ατόφιες τις λέξεις των αυτοχθόνων γιατί για χρόνια οι γλώσσες τους ήταν απαγορευμένες».
«Διαβάζαμε για τον πρώην πρωθυπουργό σας. Ημασταν ερωτευμένοι μαζί του. Αλλά μας ράγισε την καρδιά… Σαν τον ναύτη. Ο ναύτης, τι περιμένεις, θα σου ραγίσει την καρδιά».
Η Τσίνα δεν είναι μόνο ένα φεμινιστικό βιβλίο, είναι βαθιά πολιτικό. Απ’ τη μια οι υψηλόβαθμοι στρατιωτικοί και μεγαλοκτηματίες, απ’ την άλλη οι ιθαγενείς και οι γκάουτσος. «Οι γκάουτσος», μου εξηγεί, «ήταν φτωχοί άνθρωποι, εξιλαστήρια θύματα. Φθηνό κρέας. Στρατιώτες-ιεραπόστολοι επιστρατευμένοι από τον μεγάλο αρχηγό που σου λέει “θα έρθεις να πολεμήσεις μαζί μας, ειδαλλιώς…”». Οπως λέει κάπου στο βιβλίο ο κωμικοτραγικός συνταγματάρχης Eρνάντες, η Αργεντινή χρειάζεται εκτάσεις για να πάει μπροστά και αυτές πρέπει να παρθούν από τους Ινδιάνους. Οσο για τους γκάουτσος, αυτοί χρειάζονται έναν εχθρό, αυτόχθονες, Ισπανούς, όποιον να ‘ναι, για να γίνουν πατριώτες. Η Τσίνα Αϊρον μπήκε στη βραχεία λίστα του International Booker 2020. «Μεγάλη τύχη», λάμπει το πρόσωπό της. «Δεν είναι κι εύκολο να γράψει κανείς ένα χαρούμενο βιβλίο».
Οπως λέει, «η κυβέρνησή μας αυτοαποκαλείται αριστερή, Περονιστές. Είμαστε μια χώρα που παράγει προϊόντα όπως δέρματα, σιτηρά, κρέας. Τώρα ψάχνουν για λίθιο, σκάβοντας τη γη και σπαταλώντας τεράστιες ποσότητες νερού. Το ίδιο και με το πετρέλαιο, κάνουν εξορύξεις εκεί που κολυμπούν φάλαινες και δελφίνια. Απογοητευτήκαμε από τους πολιτικούς μας.
– Και στην Ελλάδα το ίδιο. Πολλοί είχαν ψηφίσει αριστερή κυβέρνηση, τον Τσίπρα, για ένα καλύτερο αύριο αλλά απογοητεύτηκαν.
– Α, διαβάζαμε για τον πρώην πρωθυπουργό σας στις εφημερίδες. Hμασταν όλοι ερωτευμένοι μαζί του. Αλλά μας ράγισε την καρδιά… σαν τον ναύτη. Ο ναύτης, τι περιμένεις, θα σου ραγίσει την καρδιά.
– Σωστά. Αλλά η λύση ποια είναι;
– Να φανταστούμε έναν κόσμο διαφορετικό. Αυτό που ξέραμε μέχρι τώρα τελειώνει. Οι πρώτες ύλες εξαντλούνται, το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι πραγματικότητα. Εύχομαι οι άνθρωποι να είναι έξυπνοι και να οργανώσουν τον κόσμο με έναν άλλο τρόπο για τα παιδιά τους, τα εγγόνια τους. Και για να το κάνουν αυτό πρέπει να λειτουργήσει η φαντασία. Να φανταστούν νέους κόσμους.
– Και οι λογοτέχνες πώς μπορούν να βοηθήσουν;
– Εμείς οι λογοτέχνες αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να έχουμε θάρρος και να δίνουμε χαρούμενο τέλος στις ιστορίες μας.
Ενα μυθιστόρημα έξω καρδιά, γεμάτο αισιοδοξία και γλωσσικό πλούτο
ΓΚΑΜΠΡΙΕΛΑ ΚΑΜΠΕΣΟΝ ΚΑΜΑΡΑ
Οι περιπέτειες της Τσίνα Αϊρον
μτφρ.: Αννα Βερροιοπούλου
εκδ. Καστανιώτη, σελ. 192
Πέρα από ένα ασυνήθιστο, δροσερό, έξω καρδιά μυθιστόρημα γεμάτο γλωσσικό πλούτο και αισιοδοξία, που εκτυλίσσεται σε ένα φυσικό σκηνικό σπάνιας ομορφιάς, οι «Περιπέτειες της Τσίνα Αϊρον» είναι μια παράλληλη ματιά, μια «απάντηση» στο κατεξοχήν κλασικό ανάγνωσμα της Αργεντινής, τον «Μαρτίν Φιέρο» (1872-1879) του «παππού της λογοτεχνίας των γκάουτσο» Χοσέ Ερνάντες (1834-1886), που πρωτομάθαμε κάπως από τον Μπόρχες.
Εδώ, δεν ακολουθούμε τον γκάουτσο Μαρτίν Φιέρο, αλλά την έφηβη σύζυγό του, που εμπιστεύεται κάπου τα δύο μικρά παιδιά της και ψάχνει να τον βρει για να τον φέρει πίσω στο χωριό του και στο σπίτι τους, μετά τη βίαιη στρατολόγησή του από τις εθνικές ένοπλες δυνάμεις, που επιδίωκαν να εκκαθαρίσουν τις ημιαυτόνομες κοινότητες των μάλλον απείθαρχων Αργεντινών γελαδάρηδων και να αποδεκατίσουν παράλληλα τους πληθυσμούς των αυτοχθόνων «Ινδιάνων».
Στην αναζήτησή της αυτή δεν θα είναι μόνη, αλλά παρέα με τη Βρετανίδα Λιζ, που ήρθε με τον άνδρα της από τη μακρινή Σκωτία, ουσιαστικά από έναν «άλλο πλανήτη» στα μάτια της αδαούς Τσίνα, για να τον χάσει και αυτή όταν τον άρπαξε ο στρατός. Οι δυο τους θα πάρουν μια άμαξα, μια «κιβωτό», θα τη γεμίσουν με ό,τι έχουν και δεν έχουν –και αποδεικνύεται ότι είχαν αρκετά–, και θα φύγουν στο άγνωστο, χωρίς καλά καλά να ξέρουν η μία την άλλη. Μαζί τους θα έχουν μόνο τον σκυλάκο της Τσίνα Αϊρον, τον Αστέρη, ενώ στην παρέα τους θα προστεθεί λίγο αργότερα και ένας ανέστιος γκάουτσο, ο Ρόσα, με το μικρό κοπάδι από τις αγελάδες του.
Η περιπλάνησή τους στην πάμπα είναι μαγική. Η φαινομενικά έρημη γη ολόγυρά τους πλημμυρίζει ζωή τα βράδια, κι όταν νυχτώνει γύρω τους γλιστρούν οι σκιές από τα πούμα, τα αρπακτικά πουλιά, τα μικροσκοπικά χοιρίδια και όλα τα άλλα ζώα που ψάχνουν την τροφή τους. Τα άστρα επάνω τους θα ζωγραφίσουν το τέλειο σκηνικό αυτού του πλου μέσα στην έρημο, καθοδηγώντας τους σαν μια συμπαντική πυξίδα. Ολα είναι ονειρικά πια. Το τσάι μάτε έχει άλλη γεύση, τα κέικ της Λιζ βγαίνουν μέσα από κρυμμένα στην άμαξα καλάθια, τα μοσχαράκια ψήνονται σε πελώριες υπαίθριες θράκες, τα μικρά αγρίμια προσφέρονται επίσης για να γίνουν τροφή για τους τρεις τους – και για τον Αστέρη.
Η νεαρή, εντελώς άμαθη κοπέλα, η Τσίνα Αϊρον, αφού κουρέψει τα μαλλιά της και φορέσει αγορίστικα ρούχα για να ταξιδεύει με μεγαλύτερη ασφάλεια –το βιβλίο παίζει διαρκώς με ανδρόγυνα δίπολα–, θα ακούει εκστατική τη Λιζ να της αφηγείται τη ζωή στη μακρινή της πατρίδα, αυτή τη θριαμβεύουσα Αυτοκρατορία, για τον θόρυβο των μηχανών της εκβιομηχάνισης, τους πελώριους σιδερένιους δρόμους του τρένου, και τα θηριώδη πλοία που μεταφέρουν αγαθά και ανθρώπους. Κυρίως όμως, αυτό που θα κάνει η Λιζ είναι να αφυπνίσει σεξουαλικά την Τσίνα, όχι βίαια, όχι απότομα, αλλά με προσοχή και αγάπη: στην πραγματικότητα, οι «Περιπέτειες της Τσίνα Αϊρον» είναι μια φεμινιστική, queer εκδοχή της εποποιίας του «Μαρτίν Φιέρο», τολμηρή, γαργαλιστική, γεμάτη συναίσθημα, ρομαντισμό, συγκίνηση και χαρά. Ενα πολιτικό coming-of-age μυθιστόρημα πλημμυρισμένο με μια «άνευ ορίων» σεξουαλικότητα.
Στο δεύτερο μέρος, η παρέα θα φτάσει στην εστάνσια, το κτήμα του ίδιου τού Χοσέ Ερνάντες, ή έστω μιας «ποιητική αδεία» εκδοχής του, ενός σκληρού, αλκοολικού σατράπη που διατηρεί έναν μικρό στρατό από γκάουτσος και εκμεταλλεύεται έναν πολύ μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων «για να τους κάνει Αργεντινούς»: με τον βούρδουλα και τα βασανιστήρια.
Ο «συνταγματάρχης» είχε κλέψει από τον ίδιο τον Μαρτίν Φιέρο το πόνημά του και το εξέδωσε με το δικό του όνομα, οικειοποιούμενος όλη τη λαϊκότητα του ανώνυμου γκάουτσο, δίνοντας μάλιστα σκοπίμως μια άγρια εικόνα για τους Ινδιάνους, με στόχο την πλήρη εξολόθρευσή τους: οι αφελείς γκάουτσος χρειάζονταν έναν εχθρό για να ενωθούν εναντίον του…
Το μεθυστικό όργιο που θα ακολουθήσει δεν θα έχει προηγούμενο – μέχρι το επόμενο, στο τρίτο μέρος, που θα λάβει χώρα στις ινδιάνικες περιοχές όπου οι φυγάδες μας θα καταφύγουν, για να βρουν τον ίδιο τον απολύτως μεταμορφωμένο Μαρτίν Φιέρο…
Η μετάφραση είναι έξοχη. Η σκηνογραφία της πάμπας αποδίδεται με ολοζώντανα ελληνικά. Οπως και οι σκληρές εικόνες, αλλά και ο φλογερός έρωτας των δύο γυναικών.