Ταξίδεψα από τη Νέα Υόρκη στην Αθήνα και δεν ξέρω ακόμη πού βρίσκομαι. Επαθα αυτό που ο Γουίλιαμ Γκίμπσον ονομάζει «soul delay», «καθυστέρηση της ψυχής». Ηρθε το σώμα κι η ψυχή ακολουθεί με τον δικό της ρυθμό, σαν χαμένη βαλίτσα.
Η κατάστασή μου ταιριάζει στη «Μεταμόρφωσή της». Το μικρό, αλλά τρομερό βιβλίο που έγραψε η Αμάντα Μιχαλοπούλου μας παρουσιάζει μια κοπέλα, τη Σάσα, που παθαίνει κι αυτή ένα είδος «καθυστέρησης της ψυχής». Από τη μια μέρα στην άλλη αλλάζει όχι η τοποθεσία όπου βρίσκεται το σώμα της, αλλά το ίδιο το σώμα της. Η Σάσα ξαπλώνει στο κρεβάτι και περιμένει να δει ποιες αλλαγές θα ακολουθήσουν – αν η ψυχή, τα συναισθήματα, οι σκέψεις, οι επιθυμίες, οι ικανότητες έχουν αλλάξει, ή αν θα αποκτήσουν απλώς άλλο περίβλημα.
Οταν δηλαδή φθάσει με το καλό η χαμένη βαλίτσα της ψυχής, θα έχει μέσα τα ίδια ρούχα, παπούτσια, καλλυντικά; (που είναι, όχι τυχαία, στη μεταφορά της βαλίτσας, αντικείμενα που αφορούν την εμφάνιση, το περίβλημα). Οσο διαβάζουμε, καταλαβαίνουμε το κεντρικό ερώτημα: πού βρίσκεται η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο εσωτερικό και το εξωτερικό, το άτομο και την κοινωνία; Τι ορίζουμε εμείς για τη ζωή μας και τι ορίζει η κοινωνία; Πού τελειώνει η κοινωνία μέσα μας;
Κεντρικό ρόλο στη νουβέλα παίζουν το θέατρο, η ψυχανάλυση, η οικογένεια. Υπάρχει κάτι στη νουβέλα που δεν είναι θέατρο; Που δεν είναι δανεικό; Που δεν είναι μεταχειρισμένο ρούχο, μεταχειρισμένη χειρονομία; Υπάρχει και στη ζωή μας κάτι που δεν είναι θέατρο;
Μπορεί να φταίει το γεγονός ότι έχω μικρό παιδί και το βλέπω να μεγαλώνει παίζοντας ρόλους, όπως όλα τα παιδιά. Εχει μάθει να μιλάει, να περπατάει, να κάνει φιλίες, να ντύνεται, έχει μάθει πώς να είναι κορίτσι, κοιτάζοντας τους άλλους. Κι εγώ ως μητέρα μαθαίνω ανέκαθεν πώς να είμαι μητέρα, κοιτάζοντας τους άλλους.
Η «Μεταμόρφωσή της», η νουβέλα της Αμάντας Μιχαλοπούλου, μας καλεί να δούμε όσα νομίζαμε πως ξέρουμε ήδη, από άλλη οπτική γωνία.
Η μητέρα στη «Μεταμόρφωσή της» είναι ενδυματολόγος στο θέατρο. Η Σάσα σπουδάζει θέατρο. Αλλά ποια γυναίκα ανάμεσά μας, ποιος άνδρας ανάμεσά μας, δεν σπουδάζει θέατρο; Ποια γυναίκα και ποιος άνδρας δεν είναι ενδυματολόγοι στο θέατρο; Αν προσπαθήσουμε να σκεφθούμε πέρα από το δίπολο άνδρας/γυναίκα, είναι πάλι θέατρο; Υπάρχει κάτι πέρα από το θέατρο; Αυτές είναι κάποιες ανησυχητικές σκέψεις που έκανα διαβάζοντας τη νουβέλα.
Η Σάσα ξυπνάει μια μέρα άνδρας, ή έχει το σώμα ενός άνδρα, ή έχει ένα σώμα που αναγνωρίζεται από τους άλλους, και από την ίδια, ως ανδρικό. Πώς διαφέρουν αυτές οι τρεις περιγραφές του ίδιου συμβάντος; Υπάρχουν κι άλλες περιγραφές που θα μπορούσα να δώσω κι η καθεμιά τους κουβαλάει διαφορετική ιδεολογία φύλου. Εχει μεγάλη σημασία πώς μιλάμε γι’ αυτά τα θέματα. Η «Μεταμόρφωσή της» μας καλεί να καλλιεργήσουμε άλλο λεξιλόγιο, να αμφισβητήσουμε την αρχική περιγραφή που δώσαμε στους ανθρώπους γύρω μας.
Επιστρέφω στην «καθυστέρηση ψυχής» που παθαίνει όχι μόνο η Σάσα, αλλά ολόκληρη η κοινωνία. Πολλά βασικά εργαλεία της ζωής έχουν χαθεί, ή δεν λειτουργούν πια με τον ίδιο τρόπο – τα αεροπλάνα, τα τρένα, το ρεύμα, το τηλέφωνο. Εχουν χαθεί και πολλοί άνθρωποι, όπως ο αδελφός της Σάσας. Με τις τεράστιες πολιτικές, κοινωνικές, γεωγραφικές αλλαγές που προκύπτουν μετά τον Κατακλυσμό, η αλλαγή στο σώμα της Σάσας δεν μοιάζει τόσο τρομερή. Ισως αυτή η αλλαγή γίνεται σημείο εστίασης για να σκεφθούμε τις άλλες αλλαγές – την ανάγκη που έχουμε για έλεγχο, ταξινόμηση. «Χωρίς κεντρικό έλεγχο», γράφει η συγγραφέας για τον κόσμο μετά τον Κατακλυσμό, «δεν γινόταν λόγος για δημοκρατία, ελευθερία ή ανάκαμψη». Κι αλλού: «Η γενιά της [Σάσας] είχε επηρεαστεί με τρόπους που δεν ήταν ταξινομήσιμοι».
Οι δικές μας γενιές –εμείς, οι γονείς, τα παιδιά μας– έχουν επηρεαστεί με τρόπους που επίσης δεν είναι ταξινομήσιμοι. Ζούμε μια γενική κατάσταση καθυστέρησης ψυχής, κοινωνικής και προσωπικής. Η «Μεταμόρφωσή της» μας καλεί να δούμε όσα νομίζαμε πως ξέρουμε ήδη, από άλλη οπτική γωνία. Μάλλον αυτή τη δουλειά κάνει η λογοτεχνία, όποιο ρούχο κι αν φοράει: είναι θεατρική σπουδή της φαντασίας, ενδυματολογία του θεάτρου της ζωής.
H κ. Κάρεν Εμεριχ είναι μεταφράστρια και αναπληρώτρια καθηγήτρια Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον.