JUHANI PALLASMAA
«Τα μάτια του δέρματος»
μτφρ.: Γιάννης Τουρνικιώτης, Παναγιώτης Τουρνικιώτης
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 192
Περασμένες δύο. Το νησί είχε επιτέλους κοιμηθεί. Κατηφορίζαμε το στενό δρομάκι που περνούσε απ’ το φούρνο. Στάθηκα για λίγο κι ακούμπησα την παλάμη μου στον τοίχο. Hταν ζεστός. Eκλεισα τα μάτια. Μπορούσα να δω μέσα από το δέρμα μου σχεδόν τα πάντα: τ’ αλεύρι, τις ζύμες, τα ταψιά, το ξύλινο φτυάρι, τις επιδέξιες κινήσεις. Αισθάνθηκα στιγμιαία μια απρόσμενη αίσθηση πληρότητας.
Θυμήθηκα τον Γιούχανι Πάλασμαα και τα όσα διατείνεται στο πρόσφατα μεταφρασμένο στα ελληνικά «Τα μάτια του δέρματος». Για τον Φινλανδό αρχιτέκτονα: «Το άγγιγμα είναι ο αισθητηριακός τρόπος ολοκλήρωσης της εμπειρίας του κόσμου και του εαυτού». Γι’ αυτό και στη δημιουργική δουλειά o καλλιτέχνης και ο τεχνίτης επιλέγουν να αγγίξουν τον κόσμο. Σχεδιάζουν και παράγουν με το σώμα και τα βιώματα. Σε αυτή τη βάση αποτελεί επιτακτική ανάγκη, σύμφωνα με τον Πάλασμαα, η μοντέρνα αρχιτεκτονική να θέσει εκ νέου το ανθρώπινο σώμα –το σώμα που αγγίζει, αισθάνεται και βλέπει– στο κέντρο της.
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Ο Γιούχανι Πάλασμαα γεννήθηκε το 1936 στην πόλη Χέμεενλινα στον νότο της Φινλανδίας. Υπήρξε καθηγητής και κοσμήτορας της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου του Ελσίνκι. Διατέλεσε πρύτανης του Ινστιτούτου Βιομηχανικών Τεχνών του Ελσίνκι, αλλά και επί σειράν ετών διευθυντής του Μουσείου Φινλανδικής Αρχιτεκτονικής. Σχεδίασε κτίρια και κατοικίες τόσο στη χώρα του, όσο και στην Αφρική και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Δίδαξε ως επισκέπτης καθηγητής σε ορισμένα από τα σημαντικότερα πανεπιστήμια του κόσμου. Το συγγραφικό του έργο είναι εκτενές και πολυεπίπεδο και έχει μεταφραστεί σε πάνω από 30 γλώσσες.
«Τα μάτια του δέρματος» συνιστούν αναμφίλεκτα το κορυφαίο πνευματικό του πόνημα. Σε αυτό το μικρό σε έκταση, αν και ιδιαίτερα πυκνό, δοκίμιο, ο Πάλασμαα επιχειρεί να «αποκρυσταλλώσει τις συμπεριφορές, τις αντιλήψεις και τις διαπιστώσεις» μιας ευρύτερης περιόδου της ζωής του. Κύριος στόχος του: η θεμελίωση μιας αισθητηριακής αρχιτεκτονικής που θα αντιταχθεί στην ηγεμονία της όρασης και του ματιού.
Ο Πάλασμαα ισχυρίζεται ότι ο πολιτισμός μας είναι οφθαλμοκεντρικός. Από την αρχαιότητα τα μάτια αποτελούν τους ακριβέστερους μάρτυρες. Στην Αναγέννηση η εφεύρεση της έννοιας της προοπτικής χαρίζει στην όραση μια αδιαφιλονίκητη «ηγεμονία». Στις μέρες μας, οι νέες τεχνολογίες απεικόνισης και διαμεσολάβησης περιορίζουν ακόμη περισσότερο τη σημασία των υπόλοιπων αισθήσεων, αποδυναμώνοντας εντέλει τον ρόλο της ίδιας της φαντασίας στην αρχιτεκτονική.
Αντίθετα, η αρχιτεκτονική που έχει ως όραμα ο Πάλασμαα είναι οικεία και απτική. Αντιτίθεται στην ηγεμονία του προοπτικού ματιού. Επαναφέρει τον μύθο, τις αισθήσεις και τον έρωτα στη σχέση μας με τον κόσμο. Μας επιτρέπει «να βιώνουμε τον εαυτό μας ως ολοκληρωμένα ενσώματα και πνευματικά όντα». Επιδιώκει να απαντήσει σε υπαρξιακά ερωτήματα του ανθρώπου. Γεννά την αισθαντική περιέργεια και την απόλαυση. Αποδέχεται τη φθορά, τον φόβο του θανάτου και τον χρόνο. Είναι φτιαγμένη από ύλη, αλλά και βαθύ στοχασμό, όπως η κιναισθητική, απτική και δυναμική αρχιτεκτονική του Φρανκ Λόιντ Ράιτ, του Αλβαρ Ααλτο και του Λούις Καν, μεταξύ άλλων.
Για τον Φινλανδό αρχιτέκτονα φιλόσοφο: «Η αρχιτεκτονική δημιουργεί μια “χορογραφία” κινήσεων, αντιλήψεων και συναισθημάτων. Τα κτίρια κατευθύνουν και καθοδηγούν τη συμπεριφορά μας – υπονοούν και προσκαλούν, επιτρέπουν ή αποτρέπουν. Αυτή η βιωματική, ζώσα ενέργεια και πραγματικότητα είναι η αρχιτεκτονική: πρόσκληση και υπόσχεση. Αυτή η δράση και η δυναμική σχέση κάνουν την αρχιτεκτονική να είναι περισσότερο ρήμα παρά ουσιαστικό».
Ας σταματήσουμε εδώ. Υπάρχουν πολλοί λόγοι για να διαβάσει κανείς αυτό το σπουδαίο έργο. Θα σταθώ στους κυριότερους. «Τα μάτια του δέρματος» μας προσφέρουν την ευκαιρία να γνωρίσουμε τη σκέψη ενός μείζονος στοχαστή της αρχιτεκτονικής, αλλά και –ίσως ακόμη πιο σημαντικό– μας χαρίζει τη δυνατότητα να γνωρίσουμε εκ νέου τις παραμελημένες μας αισθήσεις και να ανακτήσουμε το συγκινησιακό φορτίο τους. Να δεχτούμε δηλαδή να κλείσουμε για λίγο τα μάτια και να αισθανθούμε με τα μάτια του δέρματος το βάρος, την πυκνότητα, την υφή και τη θερμοκρασία των υλικών από τα οποία είναι φτιαγμένος ο κόσμος μας.